დავით ვაჩნაძე. ალექსანდრე როინაშვილის ფოტო

ჯერ ცნობა ვიკიპედიიდან:

დათა) ვაჩნაძე (დ. 1884, დიდი ლილო, — გ. 23 იანვარი, 1962, მიუნხენი) — ქართველი პოლიტიკური, საზოგადო და სამხედრო მოღვაწე.

დაიბადა რუსეთის არმიის პოლკოვნიკის, თავად ვლადიმერ ვაჩნაძისა და ელენე მაჩაბლის ოჯახში. სწავლობდა თბილისის კადეტთა კორპუსში (1894-1902), შემდეგ — პეტერბურგის პავლე I-ის სახელობის სამხედრო სასწავლებელში. 1907 სამხედრო სამსახურიდან გადადგა პოდპურჩიკის წოდებით. ჩაება საზოგადოებრივ და პუბლიცისტურ საქმიანობაში. 1912 წელს რევაზ გაბაშვილთან ერთად დააარსა ყოველკვირეული ჟურნალი „კლდე“, რომელშიც ბეჭდავდა სტატიებს „დავით კახელის“ და „ეკალის“ ფსევდონიმებით.
პირველი მსოფლიო ომის დროს დავითი იყო „თბილისის ქართული დრუჟინის“ უფროსის, პოლკოვნიკ გიორგი ჯანდიერის ადიუტანტი. 1915 წელს დაუკავშირდა 1914 წელს ჟენევაში პეტრე სურგულაძის მიერ დაარსებულ „საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტს“, ეხმარებოდა გიორგი მაჩაბელს გერმანული წყალქვეშა ნავით საქართველოში იარაღისა და ფულის შემოტანის ორგანიზებაში. 1917 წელს დავით ვაჩნაძე გახდა საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიულ პარტიის ერთ-ერთი დამაარსებელი და მისი ცენტრალური კომიტეტის წევრი. თანამშრომლობდა 1917 წელს დაარსებულ ეროვნულ-დემოკრატთა პარტიულ გაზეთ „საქართველოსთან“. იყო „ქართული ეროვნული საბჭოსა“ და საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრი. 1918 წლის ივნისში დაინიშნა საქართველოს რესპუბლიკის რწმუნებულად გერმანიის საიმპერატორო სამხედრო-დიპლომატიურ მისიასთან. ქართულ და გერმანულ შტაბებთან ერთად აქტიურად მონაწილეობდა საქართველოს ჯარის ორგანიზაციის პროექტის შედგენაში. 1918 წლის ნოემბერში პირველ მსოფლიო ომში გერმანიის დამარცხების შემდეგ მაიორ გიორგი აფხაზთან ერთად უზრუნველყო საქართველოდან გერმანიის მისიის უსაფრთხო ევაკუაცია ბათუმის გზით. 1918 წლის დეკემბერში პოლოვნიკის წოდებით მონაწილეობდა სომხეთთან ომში. 1921 წლის თებერვალში წითელი არმიის შემოჭრის დროს ჩამოაყალიბა 400 მოხალისისგან შემდგარი რაზმი. გასაბჭოების შემდეგ მონაწილეობდა იატაკქვეშა წინააღმდეგობის მოძრაობაში. 1922 წ. დაპატიმრებული იყო. 1924 თებერვალში საიდუმლოდ გაემგზავრა თურქეთში ქვეყანაში დაგეგმილი აჯანყებისთვის უცხოეთიდან დახმარების მიღების ორგანიზების მიზნით. 1924-26 წლებში მონაწილეობდა სტამბოლში შექმნილ „კავკსიის განმათავისუფლებელი კომიტეტის“ საქმიანობაში. 1927 წლიდან ცხოვრობდა საფრანგეთში, იტალიასა და გერმანიაში. აქტიურად თანამშრომლობდა ემიგრანტულ პრესაში. არის 4 წიგნისა და 30-მდე სტატიის, აგრეთვე „მოგონებათა რვეულების“ ავტორი. მონაწილეობდა პარიზის სათვისტომოს კულტურულ საქმიანობაში. კითხულობდა მოხსენებებს, ლექციებს. იყო რამდენიმე ქართული ემიგრანტული ორგანიზაციის წევრი.
მეორე მსოფლიო ომის დროს გერმანიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს აღმოსავლეთის საქმეთა კომისრის გრაფ შულენბურგის მიწვევით იმყოფებოდა ბერლინში, თუმცა შულენბურგის გეგმის ჩაშლის შემდეგ ვენაში გადასახლდა. ომის შემდეგ დასავლეთ გერმანიაში გადასახლდა. საქართველოში დარჩენილი მისი მეუღლე და ქალიშვილების ყაზახეთში იყვნენ გასახლებულები.

დავით ვაჩნაძე, კავკასიის პრობლემა

1. რა ხდება კავკასიაში?

2. ცოტა რამ ისტორიიდან.

3. კონფედერაციისაკენ მიმავალ გზაზე.

დ. ხელაძის გამომცემლობა. პარიზი, 1933 წელი

პარიზში, ,,Cercle des Etudes Caucasiennes” (,,კავკასიური კვლევათა წრე“-ში) 1933 წლის 17 იანვარს წაკითხული მოხსენება სათაურით ,,ერთაშორისი ერთიანობის ტრადიცია კავკასიის ისტორიაში“.

,კავკასიური კვლევათა წრის" გამგეობის თხოვნით მე დღეს თქვენს განათლებულ წრეში გამოვდივარ მოხსენებით რომელიც ეხება კავკასიის პრობლემას.

თავიდანვე ვითხოვ მიტევებას. დასახული თემის შინაარსი რთული და დიდია. მისი ამოწურვა მოკლე საუბარში საკმაოდ რთულია. დამატებით ვაცნობიერებ ყველა აუცილებელი მასალის ნაკლებობას და ჩვენი ეხლანდელი გაუგებრობების და განცდების სიმძაფრეს. ყველაფერი ეს საკმაოდ არახელსაყრელად აისახება ამ მნიშვნელოვანი საკითხის განხილვაზე.

არ ვაცხადებ პრეტენზიას ჩემი ყველა დებულების სისრულეზე და უდავოობაზე. მე ვეცდები რომ რაც შეიძლება ახლოს ვიყო ობიექტურ კავკასიურ სიმართლესთან და იმედი მაქვს რომ ენდობით ჩემს ამ მცდელობას.

მე გამოვიყენებ ჩემს ხელთ არსებულ ზოგ მასალას და დოკუმენტს. მე გაგახსენებთ საყოველთაოდ ცნობილ ცოცხალ ფაქტებს კავკასიელი ხალხის წარსული და დღევანდელი ცხოვრებიდან.

მე შეკუმშული,სქემატური გადმოცემის ფარგლებში წარმოგიდგენთ ამ მოხსენების წამყვანი დებულებების დამამტკიცებელ საბუთებს.

ეს წამყვანი დებულებები შემდეგია :

1. ერთაშორისი ერთობის ტრადიციას კავკასიაში აქვს ღრმა ფესვები,

2. ეროვნული თვითშენახვისთვის ბრძოლაში ეს ტრადიცია კავკასიაში ერთაშორის ურთიერთობებს ხშირად აძლევდა ურთიერთდახმარების და გაერთიანებების სხვადასხვა ფორმას.

3. და თანამედროვე კონფედერალისტური იდეები არის ამ ძველი კავკასიური ტრადიციის ლოღიკური გაგრძელება. ჩვენს ხანაში მათ აქვს განხორციელების ყველა საშუალება.

რა ხდება კავკასიაში?

ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად საჭიროა მთელი გასული პერიოდის ბოლშევიკური ტირანიის მოქმედების მოკლე მიმოხილვა. ამ პერიოდში წითელი მოსკოვის მიზნები კავკასიაში გაცხადდა და მათ განსაზღვრეს მოსკოვის ქცევა.

დაჯამების შემდეგ ჩვენ ხელთ გვექნება ბოლო წლების მანძილზე კავკასიაში მომხდარ მოვლენათა ხასიათის ასახსნელად საჭირო სანდო გასაღები. ეს პერიოდი დაიწყო 1924 წელს, საქართველოში აჯანყების ლიკვიდაციის შემდეგ, როდესაც დაშინებულმა მოსკოვმა დესპოტური მმართველობის მთელი არსენალიდან კავკასიაში გამოიყენა დევნის ყველა სახეობის იარაღი.

1925 წელი დაიწყო ანტისაბჭოთა პარტიებისა და ჯგუფების მოსპობით საქართველოში, სომხეთში და აზერბაიჯანში და კავკასიელი მთიელების განიარაღებით, კავკასიელების მასიური გადასახლებით სოლოვკებში, არხანგელსკისა და ციმბირის საკონცენტრაციო ბანაკებში. ამის პარალელურად მოსკოვი ენერგიულად ცდილობს კავკასიაზე თავისი ბატონობის განმტკიცებას და ამისთვის იყენებს კავკასიისთვის კარგად ნაცნობ ფორმულას ,,გათიშე და იბატონე“. პირველად თავს დაესხნენ საქართველოს. დასვეს საბჭოთა საქართველოსგან მისი ავტონომიური ნაწილების-აჭარისა და აფხაზეთის გამოყოფის და მათი უშუალოდ მოსკოვთან მიერთების საკითხი. სამეგრელოში მოსკოვმა სცადა განსაკუთრებული ავტონომიის შექმნა. ჩრდილოეთ კავკასიაში მოსკოვი გამოჰყოფს დაღესტანს და უმორჩილებს მას თავის მმართველობას, ხოლო მთიელთა დანარჩენი 6 რესპუბლიკა მან დაუქვემდებარა კაზაკური ოლქების მმართველობის ცენტრს დონის როსტოვში.

კავკასიელებში განხეთქილების შესატანად მოსკოვური ბოლშევიზმი აზერბაიჯანში ხაზს უსვამს მისი მოსახლეობის თურქულ წარმომავლობას, მის მიერ თურქულად წოდებულ აზერბაიჯანულ პრესას ის აძლევს სპეციფიურ ლოზუნგებს, მაგალითად თითქოს ქართული და სომხური ანტისაბჭოთა პარტიები კავკასიაში ეპატიჟებიან ევროპას, რისი მიზანიცაა მოსკოვი-ანკარას მეგობრობის დარღვევა და ევროპის დახმარებით აზერბაიჯანის მოძმე ახალგაზრდა თურქეთის რესპუბლიკის დამხობა. სომხეთში მოსკოველი ბოლშევიკები იკეთებენ სომეხი ხალხის მხსნელის ნიღაბს, ახორციელებენ კავკასიის სომხეთის თურქეთიდან ლტოლვილებით კოლონიზაციის ძველ პროექტს და ეყრდნობიან მას პოლიტიკური მოგების მოსაპოვებლად. მოსკოვი ეყრდნობა მისგან ,,დავალებულ“ ახალ სომეხ მოსახლეებს და იყენებს მათ ადგილობრივი ოპოზიციური სომეხი გლეხობის წინააღმდეგ. ამით ის ერთმანეთს უპირისპირებს კავკასიის თანამედროვე საზღვრებში უმიწობით ისედაც გატანჯულ კავკასიელებს.

მოსკოველი ბოლშევიკების თეთრი ძაფით ნაკერი ეს მაკიაველისტური პოლიტიკა საკმაოდ სწრაფად ამხილეს და კავკასიელმა ხალხებმა ადგილობრივი კომუნისტური პარტიების მონაწილეობითაც დაუყოვნებლივ გასცეს პასუხი მოსკოვურ ინტრიგებს. ბრძოლის შედეგად აჭარა და აფხაზეთი დარჩა საქართველოში. ინტრიგა სამეგრელოში მოისპო. დაღესტანი შეუერთდა მოძმე მთიელ რესპუბლიკებს. ხოლო ჩრდილო-კავკასიური ოსური ავტონომიური ოლქი წავიდა კიდევ უფრო შორს და 1926 წლის საერთო სახალხო გადაწყვეტილებით დემონსტრატიულად მიიღო დადგენილება რუსეთის ფედერაციიდან გასვლისა და ამიერკავკასიის ფედერაციაში შესვლის შესახებ. მართალია რომ ამის გამო ოსებს თავს დაატყდა მოსკოვის დაუნდობელი რეპრესიები და 200 ოსი კომუნისტი სიმონ ტაკოევის მეთაურობით გადაასახლეს ციმბირში. მაგრამ ოსების ეს ნაბიჯი ძლიერი დარტყმა იყო მოსკოვის პრესტიჟისათვის კავკასიაში (იხ. 1926 წლის ოსური გაზეთი ,,პრავდა“).

თავისი პრესტიჟი მოსკოვმა ვერ აამაღლა ვერც თურქეთიდან სომეხი ლტოლვილებით კავკასიური სომხეთის კოლონიზაციის მისეული პროექტის განხორციელებით, ყველანაირად მჩაგვრელი ბოლშევიკური რეჟიმის, ცუდი საცხოვრებელი პირობების, წყლისა და პურის უკმარისობის, მეთოდური ძარცვისა და ძალადობის პოლიტიკის გატარების ვითარებაში ის ვერ არწმუნებს გადასახლებულებს იმაში რომ მოსკოვის ხელისუფლებას ამოძრავებს ჰუმანიზმი და მათ არ სჯერათ არც იმისი რომ მოახერხებენ ცხოვრების აწყობას ახალ კავკასიურ სამშობლოში. მრავალმა გადასახლებულმა იგრძნო მოსკოველ ,,კეთილისმყოფელთა“ მძიმე ხელი და მათ არჩიეს თავისი სპარსეთში მცხოვრები ნათესავების ძველი ლტოლვილობის ბედის გაზიარება. რითი უპასუხა აზერბაიჯანმა ტკბილი თურქოფილური ლეღვის ფოთლით შენიღბულ აზერბაიჯანელი ხალხის ურცხვი ძარცვა-ღლეტის პოლიტიკას? ყაზახი, განჯა და ყარაბაღი იქცნენ გლეხთა შეიარაღებული გამოსვლების ცენტრებად და გამოსვლებმა ბიძგი მისცეს აზერბაიჯანის მეზობელი კავკასიური ქვეყნების გლეხთა აჯანყებებს.

მოსკოვმა ვერ მოახერხა კავკასიელი ხალხების შინაგანი ერთიანობის დამსხვრევა და ერების გათიშვა და ამაზე გამწარებული ის თავს დაესხა ადგილობრივ ეროვნულ კომუნისტურ პარტიებს და დაიწყო მათი წმენდა ,,უკლონიზმისაგან“, კავკასიურ მატარებლებს ჩრდილოეთისკენ რეგულარულად მიჰყავდათ ადგილობრივი კომუნისტები რომელთაც მოსკოვი ბრალად სდებდა ნაციონალისტურ ,,უკლონს“.

ეს ბრძოლა თანდათან ღრმავდებოდა და ფართოვდებოდა და თანდათან მიუახლოვდა რა კავკასიურ სოფელს, გადაიქცა დაუნდობელ და სასტიკ ბრძოლად გლეხობასთან. მოსკოვს კარგად ესმოდა რომ წვრილი მესაკუთრე გლეხობის ისეთ კლასიკურ ქვეყანაში, როგორიც იყო კავკასია, საკოლმეურნეო გეგმები განუხორციელებელი დარჩებოდა. მაგრამ მოსკოვი ისახავდა გარკვეულ პოლიტიკურ მიზანს, კავკასიელი ხალხების საყრდენის - მისი ძლიერი გლეხობის - წაქცევას. მოსკოვი გლეხურ მასებში შეიჭრა თავისი ,,ხუთწლედით“, მას ცალ ხელში დასაბმელი თოკი ეჭირა, ხოლო მეორეში - ნაგანი.

,,ვისაც უნდა შევიდეს, ვისაც არა - ეს მისი საქმეა“. მაგრამ იცოდეთ ვინც არ შევა კოლექტივში ის არ მიიღებს მარილს, ნავთს, ასანთს და სხვა საქონელს. მათ ბავშვებს არ შეუშვებენ სკოლებში. კოლექტივის გარეთ დარჩენილებს წაართმევენ აქამდე მათ საკუთრებაში მყოფ მიწებს“.

ავანგარდში 80 ათასიანი წითელი არმიის ზარბაზნებისა და ტყვიამფრქვევების მქონე მოსკოვმა ამ გეგმით დაიწყო თავისი 5-წლიანი ლაშქრობა კავკასიური გლეხობის წინააღმდეგ.

,,გვახსოვს რომ ღამ-ღამობით ხანდახან თავს გვესხმოდნენ ყაჩაღები და გვძარცვავდნენ. დღეს დღისით-მზისით, რეგულარულად მორალურად და მატერიალურად გვძარცვავს, გვაშიშვლებს თვითონ ხელისუფლება და თანაც ამასთან ერთად გიტარაზე და დაირაზე უკრავს და ცეკვავს, გვეუბნება გლეხთა ბოლოდროინდელი წერილები.

ამ 5 წლის მანძილზე კავკასიური გლეხობა განუწყვეტლად, ქედუხრელად ებრძვის ბოლშევიკური მოსკოვის ამ მძარცველურ თარეშს. ამ თარეშმა უკვე შეიწირა მრავალი ადამიანი. 1930-1931 წლებში საქართველოს სხვადასხვა ნაწილიდან ციმბირში, თურქესტანში გადაასახლეს ,,კულაკებად“ გამოცხადებული ათი ათასობით ადამიანი. მრავალი ჩეკას ხელში და ჯურღმულებში დაიღუპა იარაღით ხელში.

განჯის, ყაზახის და ბორჩალოს მცხოვრებთა დიდი ნაწილი შეუპოვარი შეიარაღებული წინააღმდეგობის შემდეგ ნაწილობრივ გაიჟლიტა, ნაწილობრივ კი მან თავი შეაფარა მთიან ყარაბაღს. კავკასიური აზერბაიჯანის სპარსეთისპირა ზოლის გლეხობა სპარსეთში გაიქცა.

დაზარალდა სომხური ოპოზიციური გლეხობაც, რომლის ნაწილიც გადაასახლეს სტავროპოლის გურბერნიაში და თურქესტანში. ადგილობრივმა პოლიტიკურმა პოლიციამ (გპუ) თავის მთავარ ფუქციად გადააქცია ქედუხრელი ლეკების, ჩეჩნების და სხვა მთიელების მეთოდური გასასახლება.

მაგრამ კავკასიელი გლეხობის 5-წლიანი შეუპოვარი ბრძოლა მოსკოვს ძვირად უჯდება, გაიხსნა თავდაცვის ძველი, გამოცდილი გზები. ,,ნუ დაკარგავ ძველსა გზასა და ნურც ძველსა მეგობარსა“, ეს კავკასიური ანდაზა ვრცელდებოდა გლეხთა მასებში და სტიქიურად აქცევდა მის ბრძოლას საერთოკავკასიურ კალაპოტში. კავკასიის სხვადასხვა ხალხის გლეხობამ დახმარების ხელი გაუწოდა ერთმანეთს.

და მართლაც, 1929-193 წლების ბრძოლა კოლექტივიზაციის წინააღმდეგ მიმდინარეობდა საერთო დროშით. 1930 წელს კავკასიის მთების ძირში, საქართვლოს აღმოსავლეთ განაპირა მხარეს ქართულ-ლეკურმა გაერთიანებულმა ძალებმა დაამარცხეს მოსკოვის ხელისუფლების ადგილობრივი აპარატები და ჩაებნენ ნამდვილ ბრძოლებში წითელი არმიის პოლკების წინააღმდეგ. ბრძოლებმა ერთ კვირას გასტანა და ხშირად გადადიოდა ხელჩართულ შეტაკებებში. ორივე მხარემ განიცადა დიდი დანაკლისი. ბრძოლებში დაიღუპა მრავალი ქართველი და ლეკი ქალი. გადარჩენილ ქართველ-ლეკთა ნაწილმა შეადგინა საერთო რაზმი და მთებს შეაფარა თავი.

ლაგოდეხ-ზაქათალის მოვლენები იყო გამოძახილი უკვე დაწყებული განუწყვეტელი ბრძოლებისა რომლებიც მიმდინარეობდა ამიერკავკასიის ცენტრალურ ნაწილებში. განჯის, ყაზახისა და ბორჩალოს რაიონებში, სადაც მაჰმადიანების გვერდიგვერდ იბრძოდნენ სომხები. ყარაბაღში ანალოგიური გამოსვლების შემდეგ საერთო რაზმებს ქმნიდნენ აზერბაიჯანელები და სომხები.

ბრძოლებში გაერთიანებული კავკასიური გლეხობა, რომელმაც მოძრაობაში დაანგრია შიდა სასაზღვრო კედლები, გავიდა ძველ ისტორიულ გზაზე. მან აღმართა საეთო ინტერესებისათვის ბრძოლაში ყველა კავკასიელი ერის გაერთიანების დროშა.

კავკასიაში ამ მოვლენების რეალობის საუკეთესო დამადასტურებელი საბუთია შ. ელიავას მოხსენება, რომელიც მან წაიკითხა ამიერკავკასიის კომუნისტური პარტიის ყრილობაზე 1930 წლის 6 ივნისს:

,,ამიერკავკასიაში მდგომარეობა ძალიან დაძაბულია - ამბობდა ამიერკავკასიის საბჭოთა მთავრობის ხელმძღვანელი - ჩვენი კავშირის არც ერთი კუთხე არ განიცდის ასეთ რთულ მდგომარეობას. განსაკუთრებით დაძაბული მდგომარეობაა სოფლებში. ქართული სოფელი შეიძლება დავახასიათოთ ასე: ის იცდის. დიდ შეჯახებებამდე საბჭოთა ხელისუფლებასთან საქმე ჯერ არ მისულა. გაცილებით უფრო რთული მდგომარეობაა სომხეთში - კერძოდ ზანგეზურის, დელიჟანის და ლორე-ბამბაკის რაიონებში. კიდევ უფრო ცუდი მდგომარეობაა აზერბაიჯანში სადაც ნამდვილი აჯანყება მოხდა ნახიჭევანის, ზაქათალისა და ნუხის ოკრუგებში. მოძრაობა მოედო ყარაბაღსა და განჯასაც.საბჭოთა ხელისუფლების წინააღმდეგ გაერთიანდა ყველა: საქმე იქამდე მივიდა რომ თურქულ აჯანყებას სათავეში უდგას სომეხი მღვდელი, დარალაგეზის რაიონში სომხები იბრძვიან თურქთა ხელმძღვანელობით, ხოლო შამხორის რაიონში იმამმა დააფიცა შიიტები, სუნიტები, გრიგორიანები და მართლმადიდებლები (გაზეთი ,,ბაკინსკი რაბოჩი“, 1930 წლის 18 ივნისი).

1932 წლის ბოლოს უკანასკნელი კორესპოდენციები კავკასიიდან დამატებით გვატყობინებენ რომ ,,გლეხობის დიდი ნაწილი ემზადება მთებში და ტყეებში გასაქცევად რათა იქიდან აწარმოონ ორგანიზებული ბრძოლა უსასტიკესი უცხოური უღლის თავიდან მოსაშორებლად, დასამხობად. ამ მოძრაობას ჰყავს ბევრი მიმხრე. მთებში წასვლა უკვე დაიწყო“.

აი რა ხდება კავკასიის ცოცხალ წიაღში. ის გარკვევით ადასტურებს იმას რომ მიუხედავად 12-წლიანი ჩაგვრის, მასობრივ მკვლელობათა, გადასახლებათა და ტერორის კოშმარული რეჟიმისა მოსკოვის რეჟიმმა კავკასიის ვერც ერთ კუთხეში ვერ მოახერხა ფესვების გადგმა, რომ ბოლშევიკურმა ბატონობამ კავკასიის წიაღიდან გამოიხმო მისთვის საშიში და კავკასიელი ხალხების მხსნელი ძალა. ეროვნებათაშორისი გაერთიანების სტიქია. და ის არაა შემთხვევითი. ის ძველი მაგარი ფესვებით მიდის ნიადაგის სიღრმეში. მოვნახოთ ამის დამამტკიცებელი საბუთები კავკასიის ხალხების წარსულში.

კავკასიის პრობლემა - 2
II

ცოტა რამ ისტორიიდან:

კავკასია დიდი ისტორიული მოვლენების არეა. ესაა ორი სამყაროს, ევროპისა და აზიის, მათი რასების, მათი კულტურების შეხვედრისა და შეჯიბრის ადგილი. კავკასიის მთების ძირში მიმდინარეობდა ძველი დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ავანგარდული და არიერგარდული ბრძოლები. დარუბანდის (დერბენტის) კარი - ბჭე არაერთხელ აჭრიალებულა აზიის და აღმოსავლეთ ევროპის არმიების ზეწოლის შედეგად. აზიელებს უნდოდათ ჩრდილოეთის ველებზე გასვლა, ევროპელებს კი მცირე აზიაში შეღწევა.

კავკასიელები ხალხთა რასიულად ძლიერად გამოკვეთილი ჯგუფია. ისინი 25 საუკუნის განმავლობაში მედგრად იცავენ თავის კავკასიურ კერას და მასში მოგიზგიზე თავისუფლების ალს. თავისი პოლიტიკური დამოუკიდებლობის საუკუნეებში, ძლიერი სახელმწიფოებისა და იმპერიების შეჯახებათა, მათი შემოსევების, ამის მიერ გამოწვეული ნგრევის, გავლენების, დაყოფა-დაქუცმაცებების ნაწილობრივი თუ სრული დამონებების უშუალოდ გადამტანმა კავკასიელებმა დღემდე მოიტანეს თავისი ტერიტორიის და თავისი მოსახლეობის ორი მესამედი. მათ შეინარჩუნეს თავისი შიდა ტერიტორიული უწყვეტობა კომპაქტურობა და, დროის უდიდეს მანძილზე არ დაუშვიათ თავისი მიწების კოლონიზაცია უცხოელების მიერ და კავკასიის რასების დენაციონალიზაცია.

რა იქნენ ძველი სკვითები, ეგვიპტელები, რომაელები, ბერძნები, არაბები, სპარსელები, მონღოლები, ოსმალები, რომლებიც სხვადასხვა დროს შეიჭრებოდნენ ხოლმე კავკასიაში თავისი უზარმაზარი ლეგიონებით, არმიებით და ურდოებით და ხშირად რჩებოდნენ კავკასიაში და ცდილობდნენ სამუდამოდ დამკვიდრებას ოქროს საწმისის ქვეყნის მიწებზე? ისინი წავიდნენ იქ საიდანაც მოვიდნენ და ვინც დარჩა ის იქცა კავკასიური რასების წილად. აი კავკაციის ისტორიის ობიექტური, კავკასიური მონოლითის გრდემლზე პატარა კავკასიელი ერების ერთიანი ძალისხმევის უროთი წარსულში გამოჭედილი სიმართლე. ეს ერები საუკუნეების მანძილზე იცავდნენ თავის მიწებს, რასას, კულტურას და თავისუფლებას.

ამაზე მოწმობს ჩვენი ისტორიის ფაქტები:

ქართულმა და ხომხურმა ხალხურმა ლეგენდებმა შემოინახეს ხალხური თქმულებები ჯერ კიდევ ქრისტეს წინ, კავკასილი ხალხების აკვნის პერიოდში, სკვითების შემოსევის შესახებ. ისინი ყვებიან სკვითების მიერ ამ მხარის საშინელ აოხრებაზე მანამდე სანამ ქართველებმა და სომხებმა ერთობლივი ძალისხმევით ეს საშინელი მტერი არ გააძევეს ამიერკავკასიის ფარგლებიდან.

საქართველოს ისტორიის მონათხრობით სკვითები დასავლეთ ამიერკავკასიას ეწვივნენ უკვე ქრისტემდე მე-3 საუკუნეში (250-60 წწ.). ,,ამ წლებში, ამბობს ის, სკვითებმა ააოხრეს ლაზიკა და შავი ზღვის სანაპირო. მათი გავლა და ტერიტორიის აოხრება ერთი იყო. ხალხი იმალებოდა მიუდგომელ ადგილებში“. სკვითები გააძევა შავიზღვისპირეთის მკვიდრთა გაერთიანებულმა ძალამ.

კავკასიაში გამოჩენილ რომაელებს (ძვ.წ.66 წ.) დახვდათ ოთხი კავკასიური სახელმწიფოს (კოლხეთის, იბერიის, ალბანეთის და სომხეთის) კავშირი, რომელმაც კავკასიისკენ მიმავალი გზა გადაუკეტა პომპეუსის გამარჯვებულ ლეგიონებს.

ა.წ. მე-5 საუკუნეში სასანიდების (სპარსეთი) ბატონობის დროს აღმოსავლეთი კავკასიის ხალხები არაერთხელ აჯანყდნენ სპარსეთის ბატონობისა და სპარსელების მხრიდან რელიგიური დევნის წინააღმდეგ.

ასე მაგალითად, 483 წელს იბერულ-სომხურ-ალბანურმა შეერთებულმა ჯარებმა სცადეს სპარსეთის უღლის გადაგდება, მაგრამ დამარცხდნენ.

ცეცხლისთაყვანისმცემლებად იძულებით გადაქცევის სპარსულ პოლიტიკას 571 წლის 30 მარტს ვარდან მამიკონიანის წინამძღოლობით აუჯანყდნენ სომხები. მათ დახმარებისთვის მიმართეს მეზობლებს. ბიზანტიელი ისტორიკოსი თეოფანის ცნობით პირველები მათ იბერთა მეფე გურგენ მეორის მეთაურობით გამოეხმაურენ იბერები მეზობელ ტომებთან ერთად.

სპარსელთა ბატონობა მთელ კავკასიაზე განმტკიცდა მე-7 საუკუნის დასაწყისში. სპარსელები ყველა მხრიდან აძევებდნენ ბიზანტიელებს. ბიზანტიის კეისარმა ირაკლიმ გადაწყვიტა ბოლო მოეღო ხოსროვ მეორის ბატონობისათვის კავკასიაზე. ირაკლი სომხეთის გავლით შეიჭრა სპარსეთში. მან ააოხრა სპარსეთის ჩრდილოეთის პროვინციები და გამოსაზამთრებლად წავიდა ალბანეთში (აღმოსავლეთი ამიერკავკასია). იქიდან მან ყველა კავკასიელ ხალხს უბრძანა სრული აოხრების შიშით დამორჩილებოდნენ ბიზანტიას. ამაზე ალბანელებმა უპასუხეს ომის დაუყოვნებელი გამოცხადებით.მათ შუერთდნენ იბერიელები. ლაზებმა და აფხაზებმა დახმარება არ გაუწიეს კეისარს მეზობლებთან ომში. ირაკლი იძულებული გახდა ჩრდილოეთიდან ხაზარები მოეხმო დასახმარებლად.

კავკასიის ძველი ისტორიის ეს სამაგალითო ფაქტები ნათლად აჩვენებენ კავკასიის აბორიგენების უძველეს პოლიტიკურ ტრადიციას - საერთო საფრთხისათვის თავისი ეროვნული ძალების გაერთიანების დაპირისპირებას. შუა საუკუნეები გვაძლევს ამ მისწრაფების განხორციელების კიდევ უფრო ხელშესახებ დამადასტურებელ საბუთებს.

ამ თვალსაზრისით ყველაზე მეტის მთქმელია საქართველოს შემკრები და გამაერთიანებელი მეფე დავით აღმაშენებელის ხანა. ამ მეფემ საფუძველი ჩაუყარა საქართველოს ოქროს ხანასა და მთელი კავკასიის თავისუფლებას. დავითი თავისუფლებისათვის ერთდროულად იბრძოდა სამ ფრონტზე: ის ებრძოდა თურქებს, რომლებიც ემუქრებოდნენ ამიერკავაკსიის ცენტრალურ და დასავლეთ ნაწილს; აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში მოთარეშე სპარსელებს და ჯერ კიდევ ტფილისისა და ანისის მპყრობელი არაბობის ნარჩენებს. დავითის მიერ არაერთხელ დამარცხებული თურქების ინიციატივით შეიქმნა სპარსულ-თურქულ-არაბული კოალიცია, რომლის ჯარიც, ისტორიკოსების მტკიცებით, ითვლიდა დაახლოებით ნახევარ მილიონ ადამიანს. ეს უზარმაზარი მასა კავკასიას თავს დაესხა 1121 წელს. სამხრეთის კოალიციას დიდგორთან დახვდა კავკასიური ძალების კოალიცია 80 000 კაცის ოდენობით. ქართველები, აფხაზები, ჩერქეზები, ოსები, შირვანელები და სომხები დავითის სარდლობით საშინელ ხელჩართულ ბრძოლაში ამარცხებენ აქცევენ 6-ჯერ უფროძლიერ მოწინააღმდეგეს და, როგორც ყვებიან არაბი, სომეხი და სხვა ისტორიკოსები, 8 დღის მანძილზე სდევნიან დემორალიზებულ მოწინააღმდეგეს. მათ მტერი გააძევეს ქვეყნის ფარგლებიდან. ცოტა ხნის შემდეგ დავითის ჯარებმა კავკასიაში არაბული ბატონობის ნარჩენებისაგან გაანთავისუფლეს საქართველოს დედაქალაქი და კავკასიური სომხეთის ცენტრი ანისი. კავკასია საკუთარ ფეხებზე დადგა.

შემდეგში მთელი კავკასიას ედება გამაერთიანებელი მოძრაობა, რომლის დასრულებაშიც გადამწყვეტ როლს თამაშობენ ქართულ-აფხაზურ-ჩერქეზული ხალხები. ეს მოძრაობა მე-12 საუკუნეში თამარ მეფით განსახიერებული ბაგრატიონების ძალაუფლების ქვეშ გარეშე გავლენებით დაქსაქსულ კავკასიას აქცევს ერთიან მონოლთად. ეს საინტერესო ხანა ჯერ კიდევ არაა სათანადოდ შესწავლილი, მაგრამ ზოგიერთი საბუთი გვაძლევს საშუალებას ვიფიქროთ რომ თამარის, ისტორიკოსების მტკიცებით შავი ზღვიდან კასპიის ზღვამდე გადაჭიმული,სამეფო იყო ცალკეული კავკასიური როგორც ქრისტიანული ისე მაჰმადიანური მიწების კავშირი. ამ მიწებს უნდა ჰყოლოდათ თავისი, როგორც შიგნით, ისე კავკასიურ ურთიერთობებში თავისუფალი ეროვნული მმართველები, რომელთად ბაგრატიონთა დინასტია აერთიანებდა არა იმდენად უნიტარულ სახელმწიფოდ, რამდენადაც დამოუკიდებელი კავკასიის ხალხთა კავშირად.

7-8

მე-12 საუკუნე - კავკასიელი ხალხების დაახლოების ხანა - ამბობს ქართველი პუბლიცისტი შ.ამირეჯები - არის სხვადასხვა რასათა პოლიტიკური შერწყმისა და ორი (ქრისტიანული და მაჰმადიანური) სამყაროს კულტურული შეჯვარების საუკუნე, რაშიც საქართველომ ითამაშა ესოდენ მნიშვნელოვანი როლი. ამ დაახლოებით მიღწეულ წარმატებებს აქებენ როგორც ქართველი, ისე სომეხი და მაჰმადიანი (განსაკუთრებით არაბი) ისტორიკოსები. ამ კულტურულ-პოლიტიკური წარმატების ცენტრი იყო არა მხოლოდ ტფილისი, რუსთაველის სამშობლო, არამედ მაჰმადიანური შემახა, ოჯახური კავშირებით ქართველ ბაგრატიონებთან დაკავშირებული შირვანის ხანების დედაქალაქი. სწორედ ამ დროს ამ განათლებულ მფლობელთა კარზე ცხოვრობდა ერთ-ერთი უდიდესი მაჰმადიანი პოეტი ნიზამი განჯელი. ამ საერთოკავკასიური აყვავების ცენტრი სამხრეთში იყო სომხური ანისი, რომლის ნანგრევებიც დღესაც ბევრს ლაპარაკობენ ამ ხალხის წარსულ კულტურულ დიდებაზე. ამ ეპოქის პოლიტიკურ ატმოსფეროში ანისი აგრეთვე იქცა თითქოს მთელი სომხეთის აღსადგენად დადგენილი ზახარიდთა სომხური დინასტიის ისევ გაჩენის აკვნად. ამ საერთო კავკასიური პროგრესის დიდი მინაწილეები იყვნენ აგრეთვე ჩრდილოკავკასიელი ხალხები. თამარის პაპისა და ამ დიდი კავკასიური ეპოქის დამწყები დავით აღმაშენებლის ჯარებში ჩრდილო კავკასიელებს მრავალი პირველი ადგილი ეკავათ. თამარ მეფის მეუღლე კი იყო ოსეთის მფლობელი დავით სოსლანი. ამ ხანის კავკასიელი ხალხების პოლიტიკური დაახლოებისა და კულტურული წარმატების ეს ფაქტები დაუნდობლად აბათილებენ იმ ცილისმწამებლურ მონაჭორს რომლის თანახმადაც კავკასიელ ხალხებს ისტორიულად და ტრადიციულად არ შეუძლიათ თანხმობით ცხოვრება (,,კავკაზ“, №1).

მე-13 საუკუნის მონღოლთა შემოსევამ ზღვარი დაუდო ამ განვითარებას და ამ საშინელ დარტყმას უქმად არ ჩაუვლია კავკასიისთვის. კავკასიის ძველი ერთობა დაემხო. დაქუცმაცება დაიწყო თვითონ საქართველომაც. მონღოლი ტომები კავკასიელ ხალხებს მიერეკებოდნენ კავკასიის ქედისაკენ. მაგრამ მიუხედავად მნიშვნელოვანი ძვრებისა, კავკასიელი ხალხების შუა საუკუნეების ისტორიაში მე-12 საუკუნე, მათი ერთობის საუკუნე, იყო მთავარი მიზეზი იმისა რომ შემდგომი საუკუნეების მონღოლურმა სტიქიამ საბოლოოდ ვერ წალეკა ქართველები, მთიელები და შირვანელები და ქართველმა და აზერბაიჯანელმა ხალხებმა თავისი სახელმწიფოებრივი ფორმები მოიტანეს გასული საუკუნის ზღურბლამდე და ასე შემდეგ 1864 წლამდე და მთიელებს არ დაუკარგავთ თავისი დამოუკიდებლობა.

მაგრამ ორსაუკუნოვან მონღოლურ პერიოდშიც, წვრილ ნაწილებად დაქუცმაცებული კავკასიაც საქართველოს სახით არაერთხელ ცდილობს მონღოლური უღლის გადაგდებას კავკასიონის მკვიდრთა გაერთიანებულ ძალებზე დაყრდნობით. ქართველი მეფეები გიორგი ბრწყინვალის (1318-1346) და ბაგრატის (1360-1395) ეპოქა ცხადად უჩვენებს ამ მცდელობათა რეალობას და წარმატებასაც კი. ისინი საქართველოს და კავკასიის უდიდეს ნაწილს აძლევდნენ მონღოლთ დამთრგუნველი და გამაღატაკებელი ბატონობისგან შესვენების საშუალებას. მაგრამ მონღოლთა ხანგრძლივმა უღელმა კავკასიას მაინც დაამჩნია თავისი კვალი. ძველმა სპარსეთმა და ოსმალეთის ახალშობილმა სახელმწიფომ მონღოლების იმპერიის ნანგრევებზე, კავკასიის მიწებზე დიდი ძალისხმევის გარეშე მოახერხეს გავლენის ზონების დამყარება.

შეიძლება არსად დედამიწის ზურგზე არ გამოუყენებიათ ესოდენ განსაკუთრებით პრინციპი ,,გათიშე და იბატონე“ როგორც იმდროინდელ კავკასიაში. ჯერ მონღოლები, ხოლო შემდეგ თურქები და სპარსელები თავის მხარეზე იბირებდნენ დაპყრობილი ხალხების ამა თუ იმ ჯგუფს და მათი მეშვეობით ებრძოდნენ დანარჩენთა თავისუფლებას. წარსულში ძველი სპარსეთი თავისი გავლენისა და ხშირად ბატონობის ზონაში აკავებდა აღმოსავლეთ საქართველოს. მას ბაზა ჰქონდა აზერბაიჯანის დაპყრობილ სახანოებშიც. მისი კონკურენტი სულთანის თურქეთი ცდილობდა დასავლეთი კავკასიის დაპყრობას და მეტოქე სპარსეთი სამფლობელოებში (აღმოსავლეთ ამიერკავკასია) შეღწევას. მას თავისი ემისარები ჰყავდა ჩრდილოეთ კავკასიის მთიელებში და განსაკუთრებით მის ყველაზე ძლიერ ნაწილში, სუნიტურ დაღესტანში. თურქეთისა და სპარსეთის წაქეზებით დაღესტნელები არაერთხელ დასხმიან თავს საქართველოს. თურქეთის და სპარსეთის პოლიტიკას მოუხერხებია საქართველოს სხვადასხვა პროვინციების წაქეზება ერთმანეთის წინააღმდეგ. სულთანის თურქეთი და შაჰინშაჰთა სპარსეთი თანხმდებოდნენ მხოლოდ ერთ რამეში: ისინი ცდილობდნენ არ დაეშვათ კავკასიელი ხალხების დაახლოება და გაერთიანება. ქართველ ხალხს იმ დროიდან დაამახსოვრდა ლოცვა რომელსაც მოლა ყოველდღე წარმოსთქვამდა თბილისის მიზგითიდან: ,,დიდო ალაჰ! არ დაუშვა ქართველების გაერთიანება“.

საქართველოს უკანასკნელ მეფე ერეკლე მეორეს (1744-1798) დიდი ბრძოლის გადახდა მოუწია საქართველოს გაერთიანებისა და კავკასელ მეზობლებთან სამოკავშირეო ურთიერთობების აღდგენისათვის. 1749 წელს ნადირშახის სიკვდილის შემდეგ სპარსეთში გამეფებული ანარქიისას ერთ-ერთი სპარსელი ხანი მამადი თავს დაესხა ერევანს. ერევნის ხანის თხოვნით ერეკლე თავისი ჯარით ეხმარება მას და ერევნელებთან ერთად ის მამადს აძევებს არაქსის იქით. ხანმა მამადმა მოიკრიბა ძალები და ეხლა უკვე განჯას ეცა. განჯის ხანი დახმარებას სთხოვს ისევ ერეკლეს. ერეკლე მიდის განჯაში და განჯისა და ყარაბაღის სახანოებს ათავისუფლებს სპარსელი დამპყრობლებისაგან. 1753 წელს ერეკლე ისევ ეხმარება ნადირ შახის ჯარების ყოფილი სარდლის აზატ ხანის მიერ ალყაში მოქცეულ ერევნის ხანს.

აზერბაიჯანის სახანოებთან სამოკავშირეო ურთიერთობების აღდგენის შემდეგ ერეკლე ასრულებს საქართველოს ასპარეზზე დიდი ხნის წინ დაწყებულ გამაერთიანებელ პოლიტიკას. ეს პოლიტიკა გაფორმდა საერთოქართულ ხელშეკრულებაში; ,,იმის გამო რომ ყველა ივერიელს ააქვს ერთი სისხლი, ერთი ენა, ერთი სარწმუნოება, ჩვენ, ივერიის მეფეები და მფლობელი მთავრები ვამტკიცებთ ჩვენს მჭიდრო ერთობას და ვფიცავთ რომ მუდამ ვიდგებით ერთმანეთის გვერდით“. ერთობის ამ ხელშეკრულებას საზეიმოდ აწერენ ხელს 1790 წელს ტფილისში საზეიმოდ შეკრებილი საქართველოს უძველესი შემადგენელი ნაწილების - ქართლის, კახეთის იმერეთის, გურიისა და სამეგრელოს- წარმომადგენლები (საინტერესო ისაა რომ საქართველოს დაშლა-დაქუცმაცების შემდეგ აფხაზეთის მთავარს თავი მეფედ ან დამოუკიდებელ მთავრად არ გამოუცხადებია. ის იყო ან იმერეთის მეფის და ან სამეგრელოს მთავრის ვასალი. როგორც ჩანს ამიტომაა რომ ამ შეთანხმებაზე არა ჩანს აფხაზეთის მთავრის ხელმოწერა,

ამას ამტკიცებს აფხაზეთის უკანასკნელი მთავრის მემკვიდრე, ცნობილი ლიტერატორი, პუბლიცისტი, საზოგადო მოღვაწე გიორგი შარვაშიძის შემდეგი სიტყვები:

,,მართალია ჩვენს სამშობლოს ივერიას ყოველგვარი განსაცდელი გამოუვლია, მაგრამ ჩვენი წარსული ისეთ ჟამს გაშეშდა, რომ დაგვებნა ბუნებრივი ევოლუციის შარა და კანონი. დიაღ, ჩვენ შეგვიძლია თამამად ვთქვათ, რომ იღბალს, უკუღმართობას ხელი რომ არ შეეშალა ევროპის წინადაც ვიქნებოდით ჩვენ დღეს, ვინაიდან, როდესაც ანდრია მოციქული აქ ქრისტეს მცნებას გვიქადაგებდა, მაშინ ევროპაში თვით დუკებსაც კამეჩის ტყავი ეცვათ ტანზე და ფეხშიშველა, შუბებით ხელში ნადირობდნენ ტყეებში, მას მერე, როგორც იყო ომით, მუდამ დავიდარაბით, მოვიტანეთ ჩვენი ცხოვრება თამარ მეფის დრომდი, რომელიც იყო ივერიის ოქროს ხანა, შედეგ კი უკუღმართად დატრიალდა ერის არსება, შემოსეული მტრები არ გვაძლევდნენ საშველს და ხალხი დაიღალა. ნელ-ნელა ჩაქრა გონებრივი და ქონებრივი თანხა ქვეყნისა და დაიშალა ცხოვრება თვით-არსებობისა. ენა გაღარიბდა, ზნეობა წაგვიხდა, ღონება-შეძლება დავკარგეთ, რაინდობა და პატიოსნება განვაგდეთ და ბოლოს მივაღწიეთ იმ ხანაში, რომ რომ კეთილდღეობასა ვპონიდით ჯაშუშობაში და ხალხის მტრობაში“. ( //,,საქართველო“ №№ 127,128, 1917 წ.//, მთარგმნელის შენიშვნა).

თავის შემკრებ პოლიტიკას ერეკლე ამთავრებს სომხებთან მტკიცე კავშირების აღდგენით. სამხრეთიდან შეტევების ობიექტად ქცეული სომხები მეფე ერეკლეს სახით იძენენ დიდ მფარველს და იღებენ საქართველოში (ქართლი, ბორჩალო და ტფილისში //ავლაბარი//) დასახლების უფლებას. ამ ხანებში სომხები არ იყვნენ მხოლოდ კავკასიაში განთქმული ვაჭრები, მათ საქართველოში პასუხისმგებელი თანამდებობები ეკავათ ადმინისტრატიული და დიპლომატიური საქმიანობის სფეროებში.

მაგრამ მე-18 საუკუნის საქართველოს მეთაურის მთელი ეს უდიდესი და აღმშენებლობითი საქმიანობა მიმდინარეობდა ძველი სპარსეთისა და თურქეთის მმართველობის აქტიურ მტრობის პირობებში. ისინი ზედიზედ დარტყმებს აყენებდნენ ერეკლეს ქართულ შენობას. მათმა ზეწოლამ საქართველზე ბოლოს და ბოლოს გაარღვია კავკასიური კედელი. ნარღვევში მალე შემოიჭრა სლავური ნიაღვარი.

ქართველი მეფე ერეკლე მეორის შეთანხმება რუსეთის იმპერატრიცა ეკატერინე მეორესთან და მომდევნო მოვლენები რომლებიც დასრულდა კავკასიური ეროვნული სახელმწოფოების სრული ნგრევით და რუსეთის მიერ მთელი კავკასიის დაპყრობით იყო მხოლოდ ამ მაჰმადიანიურ სახელმწიფოთა ახლოსმხედველური პოლიტიკის შედეგი (წყაროები: ,,საქართველოს მატიანეები“, პროფ. ი.ჯავახიშვილი, ლატიშევი, ზ.ავალიშვილი, დუბროვინი, პროფ. ა.ი.კოვალევსკი).

კავკასიის პრობლემა-3

ახალი ეპოქა, რომელმაც მოიტანა იმპერიული რუსეთის ბატონობა კავკასიაში, გვაძლევს ბევრ მასალას ჩვენი ძირითადი დებულების დასადასტურებლად. კავკასიური მასების ერთაშორისი დაახლოებისა და გაერთიანების სურვილი არ გამქრალა არც ამ ახალ პირობებში.რუსეთის ისტორიაში საქართველოს რუსეთთან შეერთებად წოდებულ მოვლენას ისტორიული მონაცემების თანახმად სულაც არ ჩაუვლია უმტკივნეულოდ. „მე ვერ ვუბედავ თქვენს იმპერატორულ უდიდესობას ვუმტკიცო ის რომ ყველა წოდების დღევანდელი ადამიანი გულგრილად უყურებდა და უყურებს საქართველოს რუსეთთან შეერთებას. ქართული თავადაზნაურობის ნახევარი მაინც ისურვებდა მეფის ყოლას და მმართველობის უწინდელი ფორმის შენარჩუნებას“ , ატყობინებდა იმპერატორ ალექსანდრე პირველს 1801 წელს რუსეთის რწმუნებული საქართველოში გენერალი კნორინგი. ეს იყო პასუხი იმპერატორის მიერ დასმულ კითხვაზე . ერთსულოვნად აღიარეს თუ არა საქართველოს უმაღლესმა წოდებებმა და ხალხმა ქართული სამეფოს ქედის მოხრა რუსული დერჟავის წინაშე. 1783 წლის რუსეთ-საქართველოს ტრაქტატის დარღვევით საქართველოს რუსეთთად შეერთებისადმი თვითონ რუსეთის იმპერატორი ალექსანდრე პირველის უარყოფითი დამოკიდებულების მიუხედავად, მიუხედავად იმისა რომ ამას წინააღმდეგობას უწევდა ქართველი ხალხის „დაახლოებით ნახევარი“, რუსეთის იმპერიის უმაღლესი საბჭოს გადაწყვეტილებით საქართველო მაინც ჩართეს რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში (საქართველოს რუსეთთან შეერთება ნაწილ-ნაწილად მოხდა: 1801 წლის 18 იანვარს რუსეთს შეუერთეს ქართლი და კახეთი, 1803 წლის 3 ნოემბარს - სამეგრელო, 1804 წლის 4 ივლისს - იმერეთი და გურია, 1810 წლის 11 ივნისს - აფხაზეთი, 1866 წელს - სვანეთი. ძალადობის ამ აქტებს საქართველომ უპასუხა შემდეგი აჯანყებებით: 1802-1804 წლებში ქართლში და მთიანეთში, 1812 წელს კახეთში, 1819-1820 წლებში იმერეთში, გურიასა და სამეგრელოში, 1823 წელს ტფილისში მოეწყო ქართველ თავადაზნაურთა შეთქმულება, 1866 წელს აჯანყდა აფხაზეთი //ბერჟე, კავკასიის არქეოლოგიური აქტები, პროფ.პ.ი. კოვალევსკი: - „კავკასიის დაპყრობათა ისტორია“, ტ.II,1915წ., ორივე რუსულად//). ანექსიის აქტის გამოქვეყნების (1801 წლის მანიფესტი) შემდეგ საქართველოს მეფე ერეკლე მეორის შვილმა ალექსანდრემ უკმაყოფილოებთან ერთად აღმართა ქართველი ხალხის შელახული უფლებების აღდგენისათვის ბრძოლის დროშა . ამ დაუღალავმა მებრძოლმა საუკუნის მეოთხედის მანძილზე ამ ბრძოლის დროშა გაშალა მთელს კავკასიაში. ის ცდილობდა კავკასიელი ხალხის გაერთიანებას გაუგონარი ძალადობის წინააღმდეგ. ის ჩნდებოდა ხან დაღესტანში, ხან აზერბაიჯანის სახანოებში და ხანაც საქართველოში და მას ყველგან ენთუზიაზმით ხვდებოდნენ, ალექსანდრე ბატონიშვილი ზედიზედ აწყობდა აჯანყებებს. ის მთელ კავკასიაში აერთიანებდა აჯანყებულთა რაზმების მოქმედებას და უცხო დამპყრობელ ძალას არ აძლევდა ფეხის მყარად მოკიდების საშუალებას. მთელი კავკასიის ფრონტზე 25 წლის მანძილზე თითქმის უწყვეტად მიმდინარეობდა გააფთრებული ბრძოლა. 3 დღის მანძილზე მდინარე იორთან რუსებს მედგრად ებრძვიან კახურ-ლეკურ-ნუხის გართიანებული ძალები. ხევსურები და ინგუშები ერთად მოქმედებენ მთისწინეთში საქართველოს სამხედრო გზის მახლობლად. არაგვისა და ჯავას ხეობებში ერთად იბრძვიან ოსები და ქართლელები. გააფთრებით იბრძვიან ოსები, საქართველოში მიმავალ რუსულ ნაწილებს ისინი უხერგავენ გზებს, სპობენ რუსთა ტრანსპორტს და ტყვედ აჰყავთ ისინი. რუსული ჯარების მთავარსარდლებს თავისი ტყვეების გასანთავისუფლებლად ხშირად უწევდათ ოსეთში ძლიერი სამხედრო ექსპედიციების გაგზავნა. ეს ხანა სავსეა ერთობლივი გმირული ბრძოლის ურიცხვი ეპიზოდებით. ჩრდილოეთის უზარმაზარმა ადამიანურმა რესურსებმა, ძლიერი იმპერიის ფინანსურმა და ტექნიკურმა შესაძლებლობებმა გასტეხეს მეფისწული ალექსანდრეს ბრძოლა. ხევსურეთი სანახევროდ განადგურებული იყო. ოსეთი დაილეწა. მეზობელი აზერბაიჯანული სახანოები დაიპყრეს. აჯანყებებისგან გადაქანცული საქართველო გაჩუმდა. საქართველოს დაბლობებიდან ბრძოლამ გადაინაცვლა მთებში. მოხუცებული უკანასკნელი ბატონიშვილის ხელიდან გავარდნილი დროშა აიტაცა დაღესტნისა და ჩეჩნეთის იმამმა შამილმა. ომი გრძელდებოდა 1864 წლამდე. მარტო დარჩენილ მთიელთა ბრძოლაც წარუმატებლად დასრულდა. ყველაფერი დასრულდა დაპყრობით.

თავისუფლებისათვის მებრძოლი კავკასიის უკანასკნელი არიეგარდი, კეთილშობილი ჩერქეზები ათასობით იხოცებოდნენ და არ ნებდებდნენ. ისინი გმირულად იცავდნენ ჯერ კიდევ თავისუფალი ჩერქეზული მიწის ყოველ გოჯს. ისინი გადაყარეს შავ ზღვაში (ბერჟე, კავკასიის არქეოგრაფიული აქტები, პოტტო - კავკასიური ომები //რუსულად //).

ბატონიშვილი ალექსანდრეს წარუმატებლობის მიზეზები იმალება უკვე ნახსენები ახლომხედველური თურქულ-სპარსული პოლიტიკის ჯერ კიდევ ცოცხალ შედეგებში. ამ პოლიტიკამ ეს დაუძლურებული და დაქსაქსული კავკასია ჩაუგდო ხელში ჩრდილოეთიდან მოწოლილ ორგანიზებულ რუსულ სტიქიას. მართალია, დროთა მანძილზე ამ ქვეყნებმა დაინახეს მათ მიერ დაშვებული დიდი შეცდომა და ისინი მზად იყვნენ დახმარება გაეწიათ ალექსანდრესათვის და შამილისათვის რუსეთთან ბრძოლაში... მაგრამ უკვე დაგვიანებული იყო. ვითარება მკვეთრად შეიცვალა. მათ აღარც ძალები და აღარც სახსრები არა ჰქონდათ მათი კავკასიური პოზიციების დამპყრობელ ძლიერ იმპერიასთან საბრძოლველად. ისინიც მალე გადაიქცნენ რუსეთის სამხედრო-პოლიტიკურ მისწრაფებათა ობიექტად.

იმ ხანის კავკასიელი ხალხების თავისუფლების საქმე დამარცხდა. მაგრამ არათანაბარ ბრძოლაში დამარცხებულ კავკასიელ ერებს იარაღი არ დაუყრიათ. მათ იარაღი მხოლოდ დროებით ჩააგეს ქარქაშში და დაიწყეს ზრუნვა თავისი მთავარი იარის განკურნებაზე. ამ იარას კარგად ხედავდა ყველა:

„გვინდა თუ არ გვინდა ჩვენ ვიყავით და უნდა ვიყოთ მეზობლები. ჩვენ უნდა ვწიოთ ერთი ჭაპანი, უნდა შევასრულოთ ერთი და იგივე მოვალეობები. დროა გავიგოთ რომ რადგანაც ამ მდგომარეობას ვერც ერთი ჩვენთაგანი ვერ გაექცევა რჩება ერთადერთი გამოსავალი: ჩვენ უნდა შევუთანხმდეთ ერთმანეთს, თუკი გვინდა რომ ჩვენი ცხოვრება ცხოვრებას დაემსგავსოს. არც ერთი ჩვენთაგანი არაა იმდენად ძლიერი რომ მთელ კავკასიას დაასვას თავისი ბატონობის ბეჭედი. ამიტომ არ უნდა გვქონდეს ერთმანეთის გადაყლაპვის შიში. ყოველი ხალხი, სანამ მას შერჩენია ძალა, ვალდებულია იბრძოლოს თავისი მიწისთვის, სარწმუნოებისათვის, ენისათვის, წარმომავლობისათვის და თავისი ეროვნების გადარჩენისათვის. განა შვეიცარიაში ფრანგებს, იტალიელებს, გერმანელებს შორის დამყარებული საერთო კანონები და ორგანიზაციები არ წარმოადგენდნენ ამ ხალხებისათვის გზის მაჩვენებელ ცეცხლს, რომელიც მათ უნათებდა აღორძინების, ხოლო შემდეგ კი სრული განთავისუფლების გზებს? დიახ, ბოლოს და ბოლოს, არაა აუცილებელი ერთმანეთის სიყვარული. წარმოიდგინეთ რომ ხასიათთა განსხვავების გამო ჩვენ გვძულს კიდევაც ერთმანეთი. კანონები, ტრადიციები, ორგანიზაციები, წესრიგი და კარგი ურთიერთობები ხომ კაცობრიობამ მოიგონა, მათი მეშვეობით ადამიანებს შორის სიყვარულის არარსებობის გამო გაჩენილი სიცარიელის შესავსებად. საკმაოდ ხშირად ამ ურთიერთობებში მთავარ როლს ასრულებს ადამიანების მიერ დადგენილი მეგობრული პირობები, შეთანხმება და მტკიცე, ორგანიზებული წესრიგი. არაერთხელ ყოფილა რომ სწორედ ასეთი ურთიერთობების დამყარებას შეურიგებია ერთმანეთთან მტრები, გადაუქცევია ისინი ერთმანეთის მოყვარულ მეგობრებად, ჩვენი შიდაკავკასიური განსხვავებები და უთანხმოებები წაადგება მხოლოდ გარეშე ძალებს“, - წერდა 1895 წელს ქართულ ჟურნალ „მოამბეში“ ცნობილი ქართველი მოღვაწე ნიკო ნიკოლაძე და კავკასიელ ხალხებს მოუწოდებდა გაერთიანებისაკენ.

თითქოს საპასუხოდ, როდესაც 1898 წლის იანვარში ქართველებმა გადაიხადეს პანაშვიდი საქართველოს მეფე ერეკლე მეორეს გარდაცვალების 100 წლისთავის გამო, მცხეთის ძველი ტაძრის კედლებმა ვერ დაიტიეს მთელი კავკასიის წარმომადგენლები, რომლებიც ჩავიდნენ რათა პატივი მიეგოთ თავისუფალი საქართველოსა და კავკასიის ემბლემად ქცეული სახელგანთქმული ქართველი მეფის საფლავისათვის. განჯის, ერევნის, დაღესტნის წარმომადგენლები, სომხების, ოსებისა და ყაბარდოს წარმომადგენლები, ქართველებთან ერთად ვიწრო წრედ შემოერტყნენ ერეკლეს აკლდამას.

12-13

მე -20 საუკუნის დასაწყისში და პირველი რევოლუციის დროს ეს განწყობა კავკასიაში თითქმის საყოველთაო გახდა. უეცრად მოხდა არაჩვეულებრივი აფეთქება. დაიწყო აზერბაიჯანულ-სომხური სისხლიანი შუღლი. მათ დასახმარებლად მიაშურეს უახლოესმა მეზობლებმა, ქართველებმა. დაბნეული კავკასიური ხელისუფლება იძულებული გახდა დაყრდნობოდა ტფილისში ქართული პარტიებისა და საზოგადოებრივი წრეების სახსრებით შექმნილ მოხალისეთა რაზმებს. საქართველოს ფარგლებში ეს შეტაკებები აცილებული იქნა, მაგრამ 1906 წელს ამ შეტაკებებმა სისხლიანი და ხანგრძლივი ხასიათი მიიღო განჯაში. ბაქოში და ერევანში. ქალაქ განჯაში შექმნილ ადგილობრივ შემრიგებელ კომისიაში ფარდა აეხადა ამ სისხლიანი დრამის კულისებს, როდესაც ისმაილ ხან ზიატხანოვმა მიმართა განჯელი სომხების მეთაურ მელიქ ბეგლაროვს :

-„სომხებო, დიდი ხნის მანძილზე გვერდიგვერდ მცხოვრებ ჩვენს ხალხებს არაფერი მსგავსი არ განუცდიათ, პირიქით, ისინი იყვნენ კარგი მეზობლები და გაჭირვებაში მუდამ ეხმარებოდნენ ერთმანეთს, რა მოხდა ეხლა? ვის სჭირდება ეს სამარცხვინო შინააშლილობა, სასაკლაო? ის არც ჩვენთვის და არც თქვენთვის არაა საჭირო!“.

„-მართალი ხართ, ხან - უპასუხა ბეგლაროვმა, - ესაა შედეგი შხამისა რომელსაც ბოლო წლების მანძილზე ჩვენს ხალხებს ასმევდა ვიღაცის ძლიერი ხელები. მაგრამ ეს ხელები კავკასიის გარეთაა“ (ამ სტრიქონების ავტორი თვითონ იყო 1906 წელს განჯაში ამ შემრიგებელი კომისიის მონაწილე).

თავადი გოლიცინის ხანიდან კავკასიაში მოქმედი ეს „ძლიერი ხელები“ ხელოვნურად ქმნიდნენ ერთაშორის უთანხმოებებს. ისინი მაშინ უმთავრესად მიმართული იყვნენ ძლიერი სომხური პარტია დაშნაკცუტიუნის მზარდი გავლენის წინააღმდეგ და ამავე დროს ცდილობდნენ ამიერკავკასიის მაჰმადიანთა დასუსტებას. პეტერბურგის ხელისუფლება არასოდეს არ ენდობოდა მაჰმადიანური სახელმწიფოების გვერდით მცხოვრებ მაჰმადიანებს.

10 წლის შემდეგ ეს კავკასიისგარეშე გავლენები დაადასტურა ოფიციალურმა დოკუმენტმაც:

1916 წლის 3/16 ივლისს საგარეო საქმეთა მინისტრის ს.დ.საზონოვისადმი მიმართულ წერილში კავკასიის ნაცვალი დიდი მთავარი ნიკოლაი ნიკოლაევიჩი ღიად აცხადებდა შემდეგს: „მე ვერ დავმალავ რომ მხარეში არსებულ ეროვნულ უთანხმოებებზე დიდი გავლენა, შეიძლება გაუცნობიერებლად, იქონია სამხარეო ხელისუფლების მიმართულებამ“ ( „რაზდელ ტურციი“. საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარიატის გამოცემა .მოსკოვი. 1924.გვ.211). ეს დოკუმენტი დაიწერა პირველი მსოფლიო ომის დროს, როდესაც ცენტრალურ სახელმწიფოთა ფრონტში უკვე შესულმა თურქეთმა რუსეთს გაუხსნა საომარი მოქმედებები.

დადგა კავკასიელ მაჰმადიანთა დრო. გამოაშკარავდა სამხარეო რუსული ხელისუფლების უნდობლობა მათ მიმართ. მაჰმადიანებს უანგარიშოდ ციხეებში ყრიდნენ, ციმბირში აგზავნიდნენ და სიკვდილით სჯიდნენ არასაიმედოობის, ჯაშუშობის და ღალატის ბრალდებით.

ქართული წრეები აქაც აქტიურად ჩაერევიან მოვლენებში და მოაწყობენ სამხედრო სასამართლოებისათვის გადაცემულ კავკასიელ მაჰმადიანთა იურიდიულ დაცვას. ქართველი ადვოკატები ნებაყოფლობით მიდიან ბათუმში, ყარსში და სხვა ქალაქებში, იცავენ და სიკვდილისა და კატორღისაგან ანთავისუფლებენ ასობით თავის კავკასიელ თანამემამულეს.

„ჩვენ ვამაყობთ კეთილმეზობლური ურთიერთობებით რომლებიც უკვე დიდი ხანია რაც ჩენ მხარეში დამყარდა ქართველებსა და მაჰმადიანებს შორის. მაჰმადიანებმა გაიგეს რომ ქართველი მეზობლების სახით მათ საქმე აქვთ ხალხთან რომელიც ღიად ცხოვრობს დევიზით: „იცოცხლე და სიცოცხლის საშუალება მიეცი სხვას“. ესაა ყოველგვარი ადამიანური თანარსებობის დიდი ბრძნული საწყისი. იქნება ეს ცალკე პირთა, საზოგადოების, წოდების თუ ხალხთა თანაარსებობა, რომელსაც ასე გულწრფელად მისდევენ თავის ცხოვრებაში ქართველები. ეს არის წყარო იმ სიმპატიებისა, რომლებიც მომავალი თაობების საკეთილდღეოდ ქართველების მიმართ აქვთ კავკასიელ მაჰმადიანებს.“

ეს სიტყვები 1915 წელს ქართველი პოეტი აკაკი წერეთელის კუბოსთან წარმოთქვა ბაქოს, განჯასა და ტფილისის მაჰმადიანური კულტურულ-საგანმანათლებლო და საქველმოქმედო ორგანიზაციების წარმომადგენელმა, პირველი სახელმწიფო დუმის წევრმა ალი მარდან ბეკ თოფჩიბაშიმ (,,ზაკავკაზსკაია რეჩ“, 1915 წლის 9 თებერვალი).

არა ნაკლებ რეალური იყო ქართველებისა და მთიელების ურთიერთსიმპატიები. მათი დემონსტრაცია მოხდა 1917 წლის მაისში ვლადიკავკაზში გამართულ ყველა მთიელი ხალხის წარმომადგენელთა ყრილობაზე როდესაც მთიელთა ყრილობამ აღფრთოვანებული ოვაცია მოუწყო ტფილისიდან ჩასულ ქართულ დელეგაციას და უფროსმა შეიხმა წაიკითხა ლოცვა გურჯისტანისათვის. მან ალახს შესთხოვა ქართველებისა და მთიელების მეგობრული ურთიერთობების განმტკიცება.

ძველი კავკასიური ერთაშორისი მეგობრობა სძლევდა უცხო მავნებელ გავლენებს, კავკასიელების ერთმანეთისაგან გასათიშად აგებულ ყველანაირ ზღუდეებს. ისე ჩანდა მას თითქოს პოლიტიკური ნაყოფი უნდა მოეცა ისტორიული ტეხილის, განთავისუფლების წინ და 1917 წელს, დიდი რუსული რევოლუციის დასაწყისში მას თითქოს უნდა გაეხსნა კავკასიური პრობლემის კვანძი. მაგრამ ეს არ მოხდა, ჯერ კიდევ იყო არახელსაყრელი ობიექტური პირობები, ჯერ კიდევ არ იყო დაძლეული უცხოურ გავლენათა მძიმე მემკვიდრეობა და მიუხედავად იმისა რომ კავკასიელი ერების წარმომადგენლებმა იმ დროს რამოდენიმეჯერ სცადეს მოლაპარაკება და გაერთიანება, მათ ვერ შესძლეს ყოველივე ამის სასურველ ბოლომდე მიყვანა.

და აქაც ამ მოვლენის მთავარი მიზეზი იყო კავკასიის გარეთ: კავკასიელ ხალხთა ორიენტაცია სამ მიმართულებად, დაამსხვრია რომანოვებისა და ოსმალების იმპერიების მტრობამ.

კავკასიის მაჰმადიანი ხალხების სიმპათიები იყო თურქეთის მხარეს.

სომხებს, რომელთაც თურქების მხრიდან ემუქრებოდა გაწყვეტის საშიშროება, ჰქონდათ რუსეთის იმედი.

ქართველი ხალხი არ ენდობოდა არც ჩრდილოეთსა და არც სამხრეთს და თავისი ეროვნული სახელმწიფოს აღდგენისათვის მხარდაჭერას ეძებდა ევროპაში.

ეს ორიენტაციები საკმაოდ გარკვევით გამოავლინეს კავკასიელი ხალხების ხელმძღვანელემა პარტიებმაც:

,,ჩვენ - დასავლეთის იმპერიალისტები გვირჩევნია აღმოსავლეთის ფანატიკოსებს“, თქვა საქართველოს მთავრობის ხელმძღვნელმა ნოე ჟორდანიამ საქართველოს პარლამენტში მის მიერ წარმოთქმულ ერთ სიტყვაში. ასე გასცა მან პასუხი ბოლშევიკური მოსკოვის პოლიტიკოსებს.

,,ეროვნული მოთხოვნების საკუთარი ძალებით დაკმაყოფილება ჩვენ უაღრესად არასწორად და მცდარად მიგვაჩნია. ჩვენ მთლიანად უნდა ვენდოთ დიდსულოვან რუსულ დემოკრატიას: მან გასრისა თვითმპყრობელობა და გადაწყვეტს ეროვნულ საკითხსაც ისე როგორც ამას ითხოვს ცალკეულ ეროვნებათა ინტერესები“ - წერდა 1917 წლის 24 აპრილს პარტია დაშნაკცუტიუნის ხელმძღვანელი ორგანო ,,ორიზონ“.

კიდევ უფრო გარკვევით ეს აზრი ხალხური თავისუფლების პარტიის მე-8 ყრილობაზე 1917 წლის 24 აპრილს გამოთქვა ცნობილმა ხომეხმა მოღვაწე კრისტოფორ ვერმიშევმა (გამოქვეყნდა გაზეთ ,,რეჩ“).

,,თავდასხმები იმაზე რასაც უწოდებენ რუსულ იმპერიალიზმს სრულიად გაუგებარია. ამ იმპერიალიზმმა კავკასიაში შექმნა სამართლებრივი წესრიგი და ის უზრუნველყოფილი ცხოვრება რომელიც სომხებს მანამდე არ ჰქონიათ. ამ იმპერიალიზმს უზრუნველყოფილი ცხოვრება მოაქვს გატანჯულებისათვის მაჰმადიანური უღლით. სომხეთი მარავალი წელი ელოდებოდა იმას რომ რუსული იმპერიალიზმი სომხებს მოაშორებდა თურქულ უღელს“.

აზერბაიჯანული პარტია მუსავატი კი თავის პოლიტიკურ პროგრამაში შემდეგნაირად განხაზღვრავდა თავის მიმართულებას:

,,პარტია მიზნად ისახავს შემდეგს:

ბ) აზერბაიჯანის, თურქესტანის, ბაშკირეთის ტერიტორიული ავტონომიების მოპოვებას; გ) ვოლგისპირეთის და ყირიმის თათრების და საერთოდ თურქი ხალხების ეროვნული ავტონომიების მოპოვებას. ის დახმარებას გაუწევს არათურქული წამოშობის მაჰმადიან ხალხებსაც (მთიელებს, აჭარლებს, ქურთებს) რათა მათაც მოიპოვონ ავტონომია“ (გაზეთი ,,კასპიი“, 1917 წლის მაისი).

კავკასიის გარეთ გამავალმა ამ სამმა წინააღმდეგობრივმა ორიენტაციამ 1918 წელს დაარღვია ამიერკავკასიის სეიმი და 1920 წლის სან რემოს დიდ სახელმწიფოთა კონფედერაციაზე ჩაშალა საერთოკავკასიური შეთანხმება.

ამიეკავკასიის სამი დამოუკიდებელი რესპუბლიკის პოლიტიკური შეუთანხმებლობის დრამატულ ისტორიას იმ წლებში ამწვავებდა მეოთხე მნიშვნელოვანი პარტნიორის, კავკასიის მთიელთა ქვეყნის არარსებობა. მეზობლების მიერ ჩრდილოეთის სტიქიის პირისპირ მარტო მიტოვებული ჩრდილო კავკასიის მიწები მალე წალეკა ჩრდილოეთის ამ სტიქიამ. მტერს გაესხნა ამიერკავკასიაში მიმავალი გზები. ამას მოჰყვა ამიერკავკასიის რესპუბლიკების ზედიზედ დამხობა. მოსკოვის წითელმა არმიამ მოკლე დარტყმებით დაიპყრო ეს ქვეყნები. საქართველო უკანასკნელი დაეცა.

რამოდენიმე დღე გავიდა ქართული ნაწილების წასვლის შემდეგ და ახალმა ბატონებმა ტფილისის მთავარ ქუჩაზე გააკრეს პლაკატი სათაურად ,,დააგვიანეს!“. ქვევით იყო მოყვანილი ტექსტი დეპეშისა რომელის გააგზავნა აჯანყებულმა ერევანმა: ,,ქართველებო გამაგრდით. ჩვენ ავჯანყდით“. შემდეგ მოდიოდა ბოლშევიკების მიერ სომხეთის აჯანყების ჩახშობის ამბავი.

სომხების მოწოდება იყო ძველი სომხურ-ქართული ისტორიული ურთიერთობების ანარეკლი, ანარეკლი წარსული თანამეგობრობისა რომელმაც წუთით გაანათა კავკასიელი ეროვნებების მომავალი თაობების ხსნის საიმედო და სანდო გზა.

კავკასიის პრობლემა - 4

III

,,ჩვენი თავი უნდა ეყრდნობოდეს ჩვენივე მხრებს“.

,,ჩვენს მდგომარებაში ჩავარდნილი ყველა ხალხი ორივე ხელით უნდა მოეჭიდოს თავის ისტორიას“

,,ჩვენ ვიყავით და უნდა ვიყოთ ერთად. ჩვენი უჭკუო შიდაკავკასიური უთანხმოებები სასრგებლო იქნება მხოლოდ მესამე ძალისათვის“, წერდნენ და წინასწარმეტყველებდნენ მე-19 საუკუნეში გამოჩენილი ქართველები იალია ჭავჭავაძე, გიორგი წერეთელი, ნიკო ნიკოლაძე.

მაგრამ მე-20 საუკუნის დასაწყისიდან საქართველოსა და კავკასიური ქვეყნების პოლიტიკა არ გაყოლია ამ სანდო კალაპოტს და ჩრდილოეთთან ისტორიული გაყრის დროს კავკასიაში დამყარდა ბოლშევიკური მოსკოვის ხელისუფლება.

ევროპის მიერ აღიარებული მისი პოლიტიკური უფლებების საფუძველზე მდგომმა, ჯერ კიდევ ევროპული დახმარების ილუზიებში მყოფმა, ბოლშევიკური მოსკოვის მძიმე ქუსლით გასრესილმა საქართველომ კიდევ სცადა მარტომ უცხოური ძალადობის მორევა და აჯანყდა 1924 წელს. მიუხედავად უზრმაზარი ძალისხმევისა და აჯანყებულთა ბელადი ქ. ჩოლოყაშვილის გმირობისა ამ ცდამ განიცადა მარცხი.

გარედან რეალური დახმარების მაგივრად საქართველომ იმავე 1924 წელს ერთა ლიგის დადგენილებაში მიიღო ცნობილი ევროპული რეზოლუცია:

,,თვალყური ვადევნოთ მსოფლიოს ამ ნაწილში მიმდინარე მოვლენებს“.

აღნიშნულმა ,,დახმარებამ“ საქართველო ჩააგდო იმ პეტრეს მდგომარეობაში რომელსაც პავლეს მოსვლამდე მარტო ტყავი კი არა, ხორციც გააძვრეს.

,,ეს მოვლენები დღის წესრიგში საჩქაროდ სვავს ჩვენი ხალხებისათვის სასიცოცხლო საკითხს: ოთხი კავკასიური რესპუბლიკის პოლიტიკური და ეკონომიკური ერთიანობის, მათი კეთილდღეობის ამ ერთადერთი საფუძვლის შექმნას“. ამ ღირსშესანიშნავ ხელშეკრულებას 1924 წლის სექტემბერში ხელი მოაწერეს აზერბაიჯანის, სომხეთის, საქართველოს და ჩრდილო კავკასიის მთიელთა რესპუბლიკის უფლებამოსილმა წარმომადგენლებმა.

გზა საბოლოოდ გამოჩნდა. საშინელი უცხოური ტირანიის უღლის ქვეშიდან კავკასიის მთებში და ველებზე ექოსავით გაისმა ძველი მოწოდება: ,,დავუბრუნდეთ ძველ გზას! ხელი გავუწოდოთ მეზობელს!“.

ისტორული წარსულის მდიდარმა გამოცდილებამ და მიმდინარე ხანის ანალოგიურმა გამოცდილებამ კონფედერალისტებს გარკვევით დაანახეს რომ კავკასიის გეოგრაფიული მდებარეობა გარემომცველ ქვეყნებს შორის გამორიცხავს კავკასიის რომელიმე ნაწილის მიერ თავისთვის პოლიტიკურად პრივილეგირებული პოზიციის შექმნას. ცხადია რომ კავკასიის ერთი ნაწილის თავისუფლება მჭიდროდაა დაკავშირებული კავკასიის სხვა ნაწილების თავისუფლებასთან. სხვა სიტყვებით, თავისუფალი უნდა იყოს მთელი კავკასია. მხოლოდ ამ შემთხვევაში მოხერხდება კავკასიის მისადგომებისა და მისი ხალხების ეროვნული თავისუფლების დაცვა. ამავე დროს კავკასიელი კონფედერალისტები მტკიცედ შეთანხმდნენ იმაზე რომ კატეგორიულად უარყოფილი უნდა იქნას ყველა კავკასიისგარეთა ორიენტაცია.

კავკასიის ერთობის ორგანიზაცია, დაყრდნობა მის ეროვნულ დინამიკაზე და კონფედერატიული კავკასიის გადაქცევა თავისთავად საერთაშორისო ფაქტორად - აი კავკასიის პრობლემის გასაღები - ამტკიცებენ კავკასიური კონფედერაციის იდეოლოგები.

დასამახსოვრებლად გავიმეოროთ კონფედერალური კონსტიტუციის ძირითადი პრინციპები:

,,კონსტიტუციური სამართალი კონფედერაციად მიიჩნევს როგორც მათ შიგნით ისე გარეთ თავისუფალი სახელმწიფოების გაერთიანებას. გამონაკლისია მხოლოდ ასოციაციისთვის დამახასიათებელი შეზღუდვები. ყოველი ასეთი სახელმწიფო ინარჩუნებს თავის სახელმწიფოებრიობას და თავის სუვერენიტეტს. კონფედერაციას, როგორც ასეთს, არა აქვს არავითარი სუვერენული ხელისუფლება და ის არაა სახელმწიფო. კონფედერატიული კავშირის მიზანია ზომების მიღება საერთო და ყველაზე არსებითი ინტერესების დასაცავად. ეს ინტერესებია: 1) კონფედერაციაში შემავალი სახელმწიფოების დამოუკიდებლობის დაცვა კონფედერაციისათვის გარეშე სახელმწიფოების აგრესიისგან; 2) მშვიდობის შენარჩუნება კონფედერაციაში შემავალ სახელმწიფოებს შორის; 3) ჩარევა კონფედერაციის ყოველ სახელმწიფოში შინაგანი მშვიდობის შენარჩუნების მიზნით; 4) მთავარი ეკონომიკური პროცესების მიმართვა.

გადაწყვეტილება კავშირის კონსტიტუციით ნებადართული საერთო ზომების მიღების შესახებ მიიღება კონფედერატული ცენტრის რეპუბლიკების დეპუტატების საერთო კრებაზე. ეს ზომები შეიძლება მდგომარეობდეს ომის გამოცხადებაში, მშვიდობის ჩამოგდებაში, დიპლომატიური აგენტების მივლინებაში (Dalosa, კონსტიტუციური სამართალის სახელმძღვანელო).

ეს დებულებები, ამბობენ კონფედერალისტები, შეიძლება განხორციელებული იყოს კავკასიური კონფედერატული დაწესებულების მიერაც, ვინაიდან კავკასიის შემადგენელი ეროვნულ-პოლიტიკური ერთეულები დღეს საკმაოდ გარკვეული და მყარია. უფრო დაწვრილებით განვიხილოთ ეს ერთეულები.

უცხოელებს და თავის საკუთარ ისტორიას ჩამორჩენილ ზოგ კავკასიელსაც კი ჰგონია რომ კავკასიელ ხალხთა გაერთიანება მითია, რასაც განაპირობებს ამ ხალხებს შორის არსებული რასიული განსხვავებები. ეს არაა მართალი. უკანასკნელი მეცნიერული (პროფესორი ნ. მარისა და სხვათა) მონაცემების თანახმად კავკასიაში მოსახლე ხალხები (სომხები, ქართველები და მთიელები) ლინგვისტურად ენათესავებიან ერთმანეთს. ისინი იაფედიტები არიან, საუკუნეების მანძილზე მათი ცხოვრების გამაერთიანებელი მრავალი და საერთო კულტურულ-ისტორიული ტრადიციის გარდა შერევის პროცესებმა მათ შორის დაამყარეს ფაქტიური ერთაშორისი სისხლისმიერი ნათესაობაც. ამ ქვეყნებში ათასობითაა ამა თუ იმ ეროვნულ ჯგუფში აკლიმატიზირებულ ადამიანთა ერთი და იგივე ძირის გვარი. ამ უხილავმა, მაგრამ მნიშვნელოვანმა პროცესმა დიდი როლი ითამაშა კავკასიელი ხალხების დამაახლოებელი ადათებისა და ტრადიციების შექმნაში.

შესწორებას საჭიროებს ამავე სკეპტიკოსთა მითითებაც აზერბაიჯანელებზე როგორც მკვეთრად გამოკვეთილ თურქულ შტოზე რომელსაც თითქოს ამიტომ არაფერი არ აკავშირებს სხვა კავკასიელ ხალხებთან. უეჭველია რომ მონღოლური ძირის, აღმოსავლეთ კავკასიაში მცხოვრებ ალბანელებთან, სხვა კავკასიელებთან და შემდეგ სპარსელებთან შერეული ეს ხალხი დღეს უკვე თავისთავადი, კავკასიასთან მჭიდროდ დაკავშირებული ეროვნებაა. საერთო ენა თურქებთან ვერ ფარავს განსხვავებებს ამ ორ მონათესავე თურქულ შტოს შორის. რელიგიური თვალსაზრისით აზერბაიჯანელები სანახევროდ შიიტები არიან. კულტურის სფეროში ისინი თურქებისაგან ცალკე დგანან. მათ მუსიკას, პოეზიას, წეს-ჩვეულებებს და ცხოვრების წესს ბევრი რამა აქვს თავისი ღირებული და ორიგინალური, რომელიც საერთოკავკასიურთანაა გადაჯაჭვული. და ეს გასაგებია, იმიტომ რომ აზერბაიჯანის სახანოების მთელი ისტორია საუკუნეების მანძილზე უმჭიდროესად დაკავშირებული იყო სპარსულ გავლენასთან, შიგნით კი კავკასიელ ხალხებთან.

კავკასიელი ხალხების გაერთიანებას ხელს ვერ შუშლის მათი რელიგიური სხვაობები. ქრისტიანული და მაჰმადიანური რელიგიების ლოიალიზმი ერთმანეთის მიმართ განსაკუთრებულია. მას ღრმადა აქვს გადგმული ფესვები კავკასიის რელიგიურ ისტორიაში. ცნობილია ქართველი მეფეების რელიგიური პოლიტიკა. ისინი ქრისტიანულ ეკლესიებთან ერთად მაჰმადიანურ მიზგითებსაც აშენებდნენ. ეკლესიებში წირვის შემდეგ ისინი ყორანის ბრძნული გამონათქვამების მოსასმენად მიზგითში მიდიოდნენ.

ქართული და სომხური წყაროები აფიქსირებენ ერთ მრავლისმთქმელ ფაქტს: მე-12 საუკუნეში, თამარ მეფის მეფობისას ორ გრიგორიანულ ეკლესიას მოუვიდა დავა ქონების გამო. მოდავე მხარეებმა დახმარებისათვის მიმართეს დედოფალს. თამარ მეფის განკარგულებით მოწვეული იქნა საგანგებო სასამართლო რომლის წევრებიც იყვნენ მართლმადიდებელი ქართველი კათალიკოსი, მაჰმადიანი შეიხულისლამი და სომხურ-გრიგორიანული ეკლესიის წარმომადგენლები. სწორედ ამ სასამართლომ გადაწყვიტა ორი სომხური ეკლესიის დავა.

პროფესორმა ნ.მარმა 1904-1907 წლებში კავკასიის სომხეთის ძველი დედაქალაქი ანისის ნანგრევების გათხრისას აღმოაჩინა ერთი და იგივე ხანის ნაგებობები: სომხური კათედრალი, მის გვერდით მაჰმადიანთა მიზგითი და შორიახლოს ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია. და ისინი თანაარსებობას ახერხებდნენ სისხლიანი ბრძოლებისა და რელიგიური განხეთქილებების პერიოდში!

ქართულ ხალხურ ლეგენდებს ჯერ არ დავიწყებიათ თუ როგორ გადაარჩინა ძველი ქრისტიანული სვეტიცხოველი გაავებული შახ აბასის ჯარიკაცებისაგან ერევნის ხანმა. მაგრამ რელიგიათაშორისი ლოიალიზმის ცოცხალი ძეგლი საქართველოში არის კახური ტაძარი ალავერდი. ყოველ წელს 14 სექტემბერს, საეკლესიო დღესასწულის დროს, ამ ეკლესიის გალავნის შიგნით ჩნდება ათასობით მლოცველი, რომელთა შორისაც არის მრავალი მაჰმადიანი (ინგუშები, ლეკები, თათრები). მიღებული ადათის თანახმად მაჰმადიანთა თხოვნით მათი ყონაღები (მეგობრები) ქრისტიანები სანთლებს უნთებენ მაჰმადიანთა მიერ შეჩეულ ხატებს. ღმერთი ერთია, დედამიწა ერთია და ჩვენი ადათები ერთია - ამბობენ ალავერდის ქრისტიანულ ტაძართან ყოველწლიურად მიმავალი ქრისტიანები და მაჰმადიანები.

ურწმუნოებს ვურჩევთ მთიელთა ისტორიის ობიექტურ შესწავლას. ისინი დარწმუნდებიან რომ კავკასიელი ხალხების ცსოვრების ისტორიული პირობები ქმნიდნენ პარადოქსულ ფორმულებს რომლებიც მრავლობით რიცხვებს ხშირად მხოლობით რიცხვებად აქცევდნენ. ამ ცოცხალი კავკასიური ფორმულის ერთ-ერთ კლასიკურ მაგალითს წარმოადგენს მრავალი ტომებით დასახლებული, ეროვნულ მისწრაფებაში ერთიანი, თავისუფლებისათვის ბრძოლაში გაერთიანებული და თავისუფლების მოყვარული კავკასიის ქედუხრელი და უერთგულესი მცველი ჩრდილოეთი კავკასია.

არანაკლებ მაჩვენებელია კავკასიის ხალხების ტერიტორიული მდგრადობა რომელიც განსაკუთრებულ როლს ასრულებს მტკიცე სამოკავშირეო ურთიერთობების დამყარებაში. ჩვენს ხანაში რესპუბლიკებად გაფორმებული კავკასიური ქვეყნების უმრავლესობამ 25 საუკუნის მანძილზე გვერდიგვერდ ცხოვრებუსას თითქმის უცვლელი სახით შეინარჩუნეს თავისი ტერიტორიული საზღვრები. და თუ კი მათი სამფლობელოების განაპირა მხარეებში ხდებოდა საერთაშორისო გადაჯგუფებები ეს იყო ნორმალური და ბუნებრივი გადაადგილებების შედეგები. ისტორიას არ დაუტოვებია ძლიერი საქართველოს მიერ საქართველოს მეფეების პროტექტორატის ქვეშ მყოფი მეზობელი ქვეყნების ქართველებით კოლონიზაციის არც ერთი საბუთი...

ქართული მიწების მიმართ არანაკლებად ლოიალურები იყვნენ აზერბაიჯანული სახანოები. სპარსული გავლენისა და ბატონობის ხანებში მათ არ უსარგებლიათ ქართველი ხალხის რთული მდგომარეობით //ახალ მაჰმადიანურ დასახლებებს საქართველოს აღმოსავლეთ განაპირა მხარეებში სტოვებდნენ სპარსელი დამპყრობლები//.

მით უფრო არანაირი ტერიტორიული ანგარიშები არ ყოფილა ქართველებს და მთიელებს შორის.

მთებიდან ცენტრალურ საქართველოში //ქართლში// მომავალი და ქართველი მიწათმფლობელების მიწებით მოსარგებლე ოსების მიმართ ქართველები ატარებდნენ ღია კარის პოლიტიკას.

ეს კარი არასოდეს დახურულა სომხების წინ.

მრავალი ისტორიული კავშირებით და ერთობლივი თავდაცვითი ბრძოლის ტრადიციებით დაკავშირებულ ქართველებს და სომხებს არ ჰქონიათ ერთმანეთისადმი ნდობის პოლიტიკის შეცვლის მიზეზი.

ამ ხანგრძლივი ტრადიციით აიხსნებოდა თურქეთიდან მოსული სომხების თავისუფალი განსახლება ქართველი ხალხის მიწებზე როგორც ბაგრატიონთა სამეფოს დროს ისე ბოლო საუკუნეში.

მე-11 საუკუნიდან სახელმწიფოს დამკარგავმა სომხებმა დაკარგეს თავისი ეროვნული საზღვრებიც. ისინი მხოლოდ გასული საუკუნის ბოლოდან ცდილობენ კავკასიის ზონაში მათი მომავალი რესპუბლიკის საზღვრების სხვადასხვა ვარიანტის მოხაზვას.

სომხეთის საზღვრები წაიშალა საუკუნეების წინ და ისინი დაავიწყდათ მეზობლებსაც.

ეს იყო სომეხთა და მათ მეზობელთა ბოლოდროინდელი სასაზღვრო უთანხმოებების ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი.

ეს უთანხმოებები იოლად გადაწყდება კავკასიური გამაერთიანებელი მუშაობის პირობებში.

   უეჭველია ყოველი კავკასიელი ერის შინაგანი ერთობაც რომელიც დღეისთვის სავსებით გაირკვა. ამ გაგებით აზერბაიჯანის,სომხეთის და საქართველოს ერთიანობას არ სჭირდება კომენტარი.

ძველი საქართველოს შინაგანი პოლიტიკური ტიხრები და აზერბაიჯანის ძველი სახანოების საზღვრები წაშალა ამ ქვეყანათა თანამედროვე ეროვნულ-რესპუბლიკურმა წყობამ. სომხური რესპუბლიკის ერთიანობა აშკარაა.

   ჩვენს განმარტებას მოითხოვს მხოლოდ ამ საკითხის მდგომარეობა ჩრდილო კავკასიის მთიელთა რესპუბლიკაში რომელსაც რატომღაც წარმოადგენენ ხოლმე კავკასიური ერთაშორისი არეულობის მაგალითად.

   ერთხელ და სამუდამოდ უნდა მოვუღოთ ბოლო ამ ობივატელურ წარმოდგენას მთიელთა ქვეყნის შესახებ.

ჩრდილო კავკასიის მკვიდრნი მუდამ ერთგული მოკავშირეები იყვნენ მათ მარადიულ ბრძოლაში თავისუფლებისთვის.

   ჩრდილო კავკასიელების მიერ მათი თავისუფლებების და მიწების თავგანწირულმა დაცვამ მათში შექმნა მტკიცე სამოკავშირეო ტრადიციების კულტურა. ამას აძლიერებდნენ რელიგიური ერთობა, ადათები და ნათესაური კავშირები.

   ყოველივე ამის წყალობით გაძლო ამდენ ხანს შამილმა რომელიც 50 წლის მანძილზე იცავდა მთების თავისუფლებას ძლიერი რუსული იმპერიის მოწოლისაგან.

მართალია მან ვერ მოახერხა ჩრდილო კავკასიის ყველა ხალხის შკვრა ერთ კავშირად.

   მეტისმეტად ძლიერი იყო მისი ჩრდილოელი მტერი რომელმაც პროფ. პ.კოვალევსკის გამოთქმით მთებში შეუშვა "არა მარტო ზარბაზნები არამედ...ოქროს ვირიც" //ანუ მოისყიდა ბევრი მთიელი,გ.მ.// და ჩაშალა სახელგანთქმული იმამის გამაერთიანებელი გეგმა.

   მაგრამ 60 წლის შემდეგ ჩრდილო კავკასიელთა გაერთიანებას ფედერალური რესპუბლიკის საფუძველზე ხელი მოჰკიდა უკვე ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხთა სრულიად მთის ყრილობამ

   1917 წელს ყველა მთიელი აღფრთოვანებით შეეგება თავისი ახალი პოლიტიკური ისტორიის დასაწყისს.

მაგრამ გააფთრებული ჩრდილოეთის სტიქიის ახალმა მოზღვავებამ ისევ დაანგრია მთიელი პატრიოტების ძალისხმევით ნაგები ჩრდილო კავკასიის ეროვნული შენობა.

   ეჭვით შეპყრობილებს მოვუწოდებთ მთის ისტორიის ამ პერიოდების ობიექტურად შესწავლისკენ.

   ისინი დარწმუნდებიან იმაში რომ კავკასიელი ხალხების ცხოვრების ისტორიული პირობები ქმნიდნენ პარადოქსულ პოლიტიკურ ფორმულებს რომლებიც მრავლობით რიცხვებს ხშირად გადააქცევდნენ მხოლობით რიცხვებად.

ამ ცოცხალი კავკასიური ფორმულის ერთ-ერთი კლასიკური მაგალითია მრავლატომიანი და ეროვნულ მისწრაფებაში და თავისუფლებისთვის ბრძოლაში ერთიანი ჩრდილო კავკასია,თავისუფლების მოყვარული კავკასიის მტკიცე და უერთგულესი გუშაგი.

კავკასიის ეკონომიური საფუძვლის ძლიერება ყველასათვის ცნობილია.

ბაქოს და გროზნოს ნავთობი, ჭიათურის მარგანეცი, ქვანახშირის, სპილენძის, ტყვიის უზარმაზარი საბადოები, თეთრი ნახშირის ულევი წყაროები და ა.შ. კავკასიას აქცევს ერთ-ერთ უმდიდრეს ქვეყნად. უძვირფასესი ტყეები, საძოვრები, არაჩვეულებრივად ხელსაყრელი ნიადაგი და კლიმატური პირობები კავკასიას აძლევენ მყარ საფუძველს მომპოვებელი და გადამმუშავებელი მრეწველობის მრავალი დარგის განვითარებისათვის.

ამ სიმდიდრეთა განაწილება კავკასიის სხვადასხვა მხარეში და ბაქოს, ტფილისის, ბათუმის, რკინიგზების და ნავთობსადენის შემაკავშირებელი როლი კავკასიას აქცევს განუყოფელ ეკონომიკურ მთლიანობად და ადასტურებს მისი ადმინისტრატიული პოლიტიკური ერთიანობის აუცილებლობას. ძველი რუსული ხელისუფლება ანგარიშს უწევდა ამ გარემოებას და სწორედ ამიტომ გამოყო მან კავკასიური მმართველობა ცალკე კავკასიურ სამეფისნაცვლოდ.

კავკასიის პრობლემა - 5

ეხლა კონფედერალისტების აზრით არ არსებობს მიზეზი უთანხმოებებისათვის ორიენტაციის სფეროში.

პირველი მსოფლიო ომის დასაწყისში მცირე აზიის თურქეთში შეჭრილმა რუსეთის არმიამ თურქეთის წინააღმდეგ ააჯანყა იქაური სომხები. მაგრამ იგივე არმია 1917 წელს მოულოდნელდ გადაიქცა რევოლუციურ არმიად. მან უეცრად მიატოვა ფრონტი და სომხები შეატოვა შურისძიების სურვილით შეპყრობილ თურქებს. ამის შედეგად თურქეთის სომხეთის მოსახლეობის დიდი ნაწილი გაჟლიტეს, ხოლო გადარჩენილი სომხები გააძევეს სამშობლოდან. თურქული საფრთხე უშუალოდ დაემუქრა თვითონ კავკასიის სომხეთს. თურქული დივიზიები კი, რომლებმაც უკანდახეული რუსული არმიის კვალდაკვალ დაიპყრეს აზერბაიჯანის პროვინციები. 1920 წელს ქემალის რევოლუციური მთავრობის ბრძანებით ბრუნდებიან თურქეთში და სისხლით ნათესავ აზერბაიჯანელებს დაუტოვებენ თავის ახალ მოკავშირეს, დაუნდობელ ბოლშევიკურ მოსკოვს. აზერბაიჯანელ ხალხს კარგად ახსოვს 1920 წლის განჯის სისხლიანი ეპოპეა, როდესაც მოსკოველმა ბოლშევიკებმა ფაქტიურად მიმავალი თურქული ნაწილების თვალწინ განჯის კედლებთან გაჟლიტეს 2000 აზებაიჯანელი!

ტფილისის კარიბჭესთან წითელი მოსკოვის ჯარებთან მარტოდ დარჩენილი ქართველების დახმარება გამოიხატა მხოლოდ იმაში რომ ბათუმიდან წასვლისათვის გამზადებულმა ევროპულმა გემებმა მიიღეს ჩაძირული საქართველოს ხელმძღვანელები.

კონფედერალისტები ანგარიშს უწევენ გარედან დახმარების ილუზორული იმედების გამფანტველი ამ ბოლოდროინდელი ისტორიული მოვლენების გამომაფხიზლებელ მნიშვნელობას და უცხოელ დამპყრობელთა მიმართ სიძულვილის გამომწვევი უსასტიკესი ბოლშევიკური რეჟიმის 12-წლიანი მმართველობის შედეგებს. მათ მიაჩნიათ რომ ამ რეაქციამ მოსპო ბოლოდროინდელი კავკასიისგარეთა მისწრაფებები და მყარი ნიადაგი შეუქმნა კავკასიელ ხალხთა გაერთიანების, ყველასათვის საერთო სამშობლოს, თავისუფალი კავკასიის აღდგენასა და განმტკიცებას. მათი აზრით მომავალში კავკასიის როგორც ჩრდილოეთი ისე სამხრეთი საზღვრების დაცვამ ყველა მოკავშირე კავკასიელ ერს უნდა შეუქმნას უსაფრთხოების თანაბარი პირობები. გაერთიანებული კონფედერატული არმია ყველა მიმართულებით შესძლებს კავკასიის მისადგომების დაცვას. ამის დასტურია ისტორიული მაგალითები - საქართველო მისი მოკავშირე შირვანელი და ყარაბაღელი ხანების ჯარებთან ერთად წარმატებით იცავდა კავკასიის საზღვრებს მდინარე არაქსთან და ყარაბაღის მთების ძირში. საქართველოს ბევრჯერ გაუწევია დახმარება მეზობელი სომხეთისათვის და მასთან ერთად მოუგერიებია გარეშე მტრის შემოსევები სამხრეთი კავკასიის ამ ნაწილში. თუ კი გავითვალისწინებთ იმას რომ გაერთიანდება კავკასიის ყველა შეიარაღებული ძალა და რომ ამიერკავკასიელ მებრძოლთა რიგებს ჩვენ ხანაში გააძლიერებს ჩრდილოეთი კავკასიის მთიელთა ორგანიზებული არმია, უნდა ვიფიქროთ რომ კავკასიის სამხრეთი საზღვრები დაცული იქნება უცხოელთა შემოსევებისაგან.

ჩრდილოურ სტიქიას გზას გადაუკეტავს მთელი კონფედერატული არმია. და თუ კი დამატებით მხედველობაში მივიღებთ იმასაც რომ კონფედერატული კავკასია მისი დიპლომატიის ძალისხმევის შედეგად გახდება მომავალი უფლებამოსილი საერთაშორისო ორგანიზაციის (უნდა ვიფიქროთ - სიცოცხლიუნარიანი ერთა ლიგის) წევრი და ამიტომ არ დარჩება მარტო, ასეთ კავკასიას არ გაუჭირდება მოკავშირე კავკასიელი ხალხების თავისუფლების დაცვა როგორც ფიზიკურად, ისე პოლიტიკურად.

დასკვნის სახით კავკასიურ პრობლემაზე გადმოცემული თვალსაზრისის სისრულისათვის უნდა წარმოვიდგინოთ საბჭოთა კავშირში ძვრების შესაძლებელი პერსპექტივა. ამ ასპექტში კავკასიური კონფედერატული იდეები იძენს რეალურ აზრს.

ბოლშევიზმის გრანდიოზულმა სოციალურმა ექსპერიმენტმა მორალურად, მატერიალურად და ფიზიკურად დააუძლურეს რუსი ხალხი და დიდი ხნით დამარხეს ,,ერთიანი რუსული დერჟავულობის“ ძველ-იმპერიულ საზღვრებში აღდგენის ადეპტთა რესტავრაციული პროექტები.

ბოლშევიკურმა დიქტატურამ გააძლიერა, გააღრმავა და განამტკიცა არარუსი ხალხების ცენტრიდანული ეროვნული მისწრაფებები.

ამ დიქტატურის ეკონომიკური და პოლიტიკური კრახის შემდეგ გარდაუვალია საბჭოთა კავშირის დაშლა მის შემადგენელ ეროვნულ ერთეულებად.

ეხლა ამ პროცესს საბჭოთა კავშირში შიგნით აჩქარებს სრული ეკონომიკური დეპრესია, აგრარული ქაოსი (მილიონობით გლეხი აყარეს და გადააქციეს მაწანწალა ურდოებად) და ყველგან ჩამოვარდნილი შიმშილი. გარედან ამ პროცესს აჩქარებს იაპონიის ენერგიული ექსპანსია რომელიც მოსკოვის ხელისუფლებას ემუქრება მრავალმილიონიანი ნახევრადდამშეული მონღოლური მოსახლების მყოლი ციმბირული და შუა აზიური ქვეყნების სრული მოწყვეტით თუ არა, მათი მოსკოვის წინააღმდეგ მომართვით.

საბჭოთა ხელისუფლების საყრდენი წითელი არმიის ძლიერება ეფემერულია. ცნობილია რომ ყველანაირი არმიის საყრდენია ძლიერი და მტკიცე გლეხობა, სოფელი. ბოლშევიზმმა მთელ საბჭოთა კავშირში სოფელი ააოხრა და გლეხობა წააქცია. ბოლშევიკთა ევროპულად აგებული ,,ბრწყინვალე“ არმია უხერხემლოა. უცხოური ვალუტითა და უცხოელი ინსტრუქტორებით, ხალხის შიმშილითა და საშინელი გაჭირვებით გამაგრებული არმია დაიშლება საბჭოთა ხელისუფლების დამხობის მეორე დღესვე. ამ არმიას არ ექნება არც ფული, არც პური და არც ხალხის მხარდაჭერა.

კავკასიითვის, მაგრამ სხვა რედაქციით, შეიძლება განმეორდეს 1917 წელი. ბოლშევიკური რეჟიმის მიერ გატყავებული და დაუძლურებული კავკასიელი ხალხები დარჩებიან აღმოსავლეთი ევროპის და აზიის დამშეულ ადამიანთა სტიქიების პირისპირ.

ესაა ბოლშებიზმის თითქმის გარდაუვალი მემკვიდრეობა ხვალინდელი დღისათვის. ამ მემკვიდრეობის მისაღებად კავკასიელი ხალხები უნდა მოემზადონ დღესვე. მათ უნდა იზრუნონ თავის მომავალზე რათა ვერავინ ვერ მოახერხოს მათი აღგვა დედამიწის პირიდან.

ამ მოვლენათა პერსპექტივები სვავენ კითხვას თუ რა უნდა ვაკეთოთ. პასუხი ერთადერთია:

კავკასიელი ხალხების ეროვნული მონაპოვრები უნდა გაერთიანდეს კონფედერაციის საფუძვლებზე. კავკასიელი ხალხები უნდა დაადგნენ ხსნის ძველ, გამოცდილ და სანდო გზას.

ეს გზაა კავკასიელი ერების სრული გაერთიანება მათი ეროვნული არსებობისათვის და კეთილდღეობის ორგანიზაციისათვის საბრძოლველად. აზრი უნდა იყოს ერთი - დაყრდნობა გაერთიანებულ ძალისხმევაზე.

უნდა ვიწამოთ კავკასიის ფოლადის ქედზე დაყრდნობილი ამ ძალისა“.

P.S.

ამ ისტორიის ერთ-ერთი უკანასკნელი ეპოზოდი გათამაშდა 1992 წელს!!!

,, ...1992 წლის დასაწყისიდან დუდაევმა და გამსახურდიამ მოუწოდეს კავკასიის დამოუკიდებელი რესპუბლიკების კავშირის მშენებლობისაკენ... 1992 წლის აპრილში გროზნოში ტარდება მოლაპარაკებები აზერბაიჯანის მაჰმადიან მოღვაწეთა დელეგაციასთან. განიხილებოდა ფართო პანკავკასიური კავშირის შექმნის შესაძლებლობა...

1992 წლის სექტემბერში გროზნოში ჩატარდა ,,კავკასიის ერთიანი სახლის“ შექმინისადმი მიძღვნილი მრგვალი მაგიდა რომლის მონაწილეებს შორის იყვნენ ზვიად გამსახურდია, აზერბაიჯანის ეროვნული საბჭოს თავმჯდომარე და აზერბაიჯანის მუფტი, ხოლო სტუმრებს შორის იყო დელეგაცია ლიტვიდან...“ (,,ჩეჩნური კრიზისი, სახელმწიფოებრიობის გამოცდა“ მოსკოვი, 1995 წლი, გამომცემლობა ,,კოდექს“, რუსეთის ფედერაციის შინაგან საქმეთა სამინისტროს გაერთიანებული რედაქცია, გვ. 22)

კარგადაა ცნობილი თუ რა დაემართათ იმდროინდელი გულგრილი მსოფლიოს მიერ გაავებული რუსული მაფიოკრატიის პირისპირ მარტო დარჩენილ საქართველოსა და ჩეჩნეთს.

გულგრილობა ფროიდის თქმით არის სიძულვილის გამოხატვის რადიკალური ფორმა: ოს ოზოლაციაში აქცევს და ადამიანობას ართმევს სუბიექტს (“I’indifference est selon Freud une forme radicale de I’expression de la haine; elle isole et deshumanise le sujet”, Francis Ancibure, Marivi Galan-Ancibure, Le harcelement moral, LES ESSENTIELS MILAN, janvier 2006, p.8).

მაგრამ დრო და განწობები იცვლება: დასავლეთის დემოკრატიული სამყაროს გარიგებას გორბაჩოვთან და მის ჩეკისტო-მაფიოკრატიასთან ადრე თუ გვიან ბოლო მოეღება.

ამ დროისთვის უნდა ვიყოთ მზად, ისევე როგორც ახალი სავარაუდო უბედურებებისთვის.

,,ნეტავი იმასაო - ამბობს ერთი ძველთა-ძველი ბრძენი, ვინც არამც თუ ჩვენთან ყოფნით გვწურთნის ჩვენ, არამედ მარტო თავისის სახელის ხსენებითაცო“

ილია

სწორედ ასეთები იყვნენ თვითონ ილია, დავით ვაჩნაძე, ქაქუცა ჩოლოყაშვილი, ზვიად გამსახურდია, ჯოხარ დუდაევი და მრავალი სხვა აქ ნახსენები პირი.

ფოტოზე: დავით (დათა) ვაჩნაძე

დ. ვაჩნაძის ტექსტი და დანართი რუსულიდან თარგმნა გიორგი მარჯანიშვილმა, 2006 წლის თებერვალი, პარიზი

Давид Вачнадзе: ПРОБЛЕМА КАВКАЗА

Доклад, прочитанный в Париже на собрании «Cercle des Etudes Caucasiennes» 17-го января 1933 г., под заглавием: «Традиция межнационального единства в истории Кавказа», печатается полностью. Издатель Д. Хеладзе, Парижъ, 1933.

I. Что происходит на Кавказе?
II. Немного истории.
III. На пути к Конфедерации.

По просьбе правления «Sercle des Etudes Caucasiennes» я выступаю сегодня в вашем просвещенном кругу с докладом, касающимся проблемы Кавказа.

Заранее прошу снисхождения. Содержание намеченной темы сложно и обширно. Исчерпать ее в кратоткой беседе довольно трудно. Вдобавок, сознаю, что отсутствие всех необходимых материалов, а также еще и болезненость переживаемых нами, некоторых наших недавних недоразумений, достаточно невыгодно отражаются на трактовке этого важного вопроса.

Но, не претендуя на полноту и бесспорность всех своих положений, я лишь расчитываю на ваше доверие к моему старанию быть возможно ближе к об'ективной кавказской правде.Использовав ряд имеющихся под рукой материалов и документов, восстановив в нашей памяти цикл общеизвестных живых фактов из прошлой и настоящей жизни кавказских народов, в рамках сжатого, схематического изложения, я буду иметь честь представить на

ваш суд доказательства руководящих тезисов моего доклада:1.Что традиция междунационального единства в истории Кавказа имеет свои глубокие корни.2.Что в борьбе за свое национальное самосохранение эта традиция зачастую облекала межнациональныя взаимоотношения на Кавказе в разного рода формы взаимопомощи и об'единений.

3.И что современные конфедералисткие идеи являются логическим развитием этой древней кавказской традиции, имея в вашу эпоху все реальные основания для своего воплощения в жизнь.

I. Что происходит на Кавказе?

Для ответа на этот вопрос необходимо сделать краткий обзор деятельности большевистской тирании всего того прошедшего периода, когда тайные политические цели красной Москвы, преследуемые ею на Кавказе, стали явными и определили линию ея поведения.

И подведя итог, мы будем иметь в руках верный ключ к об'яснению характера событий, происходящих на Кавказе за последние годы. Этот период начался с 1924 года, после ликвидаци возстания в Грузии, когда испуганная Москва из богатрго арсенала деспотического управления пустила на Кавказе в ход все роды оружия преследования.

1925 год открылся разгромом антисоветских партий и групп в Грузии, Армении и Азербайджане и разоружением кавказских горцев, с массовой высылкой кавказцев в Соловки, в Архангельские и Сибирские концентрационные лагери. Паралельно с этим этим Москва делает энергичные попытки утверждать свое господство на Кавказе политикой, выраженной, в давно знакомой Кавказу, формуле:"разделяй и властвуй».

Нападение в первую голову было сделано на Грузию возбуждением вопроса о выделе из управления цов. Грузии ея автономных частей — Аджарии и Абхазии и прикреплении их непосредственно к Москве. В коренной грузинской провинции Мингрелии была попытка московской интриги создать здесь особую автономную область. На Северном Кавказе Москва выделяет Дагистан и подчиняет его своему управлению, а остальные шесть республик горцев прикрепляет к центру управления казачьих областей в Ростове-на-Дону.

В целях создания междукавказского средостения в Азербайджане, московский большевизм, подчеркивая турецкое происхождение его населения, дает азербайджанской прессе, именуемой им для этого тюркской, специфические лозунги, вроде того, что антисоветские грузинские и армянские партии тянут на Кавказ Европу, чтобы разбить москово-ангорскую дружбу и с ее помощью разгромить единокровную Азербайджану братскую молодую турецкую республику. В Армении московские большевики выступают в тоге спасителя армянского народа, осуществляя известный старый проэкт колонизации Кавказской Армении беженцами из Турции и используя его в своих политических видах: опереться на «облагодетельствованных» ими новых армянских поселенцев против оппозиционного местного армянского крестьянства и вбить клин раздора в межсоседские отношения кавказских народов, испытывающих и так большую земельную нужду в пределах своих современных кавказских границ.

Сшитая белыми нитками эта маккиавелистская политика московских большевиков была довольно быстро разоблачена и кавказские народы, не без участия местных коммунистических партий, не замедлили дать энергичный отпор московским проискам. В результате борьбы Аджария и Абхазия остались за тифлисским центром. В Мингрелии интрига была ликвидирована. Дагестан добился возсоединения со своими родными горскими республиками. А северо-кавказская автономная осетинская область пошла еще дальше и во всенародном решении 1926 года демонстративно приняла постановление о выходе из состава Р.С.Ф.С.Р. и вхождении, через советскую Грузию, в состав Закфедерации. Правда, за это решение на голову Осетии обрушились жестокие репресалии Москвы и до 200 осетин коммунистов, во главе с Симоном Такоевым, были сосланы в Сибирь, но этот выпад осетин явился сильным ударом по коммунистическому престижу Москвы на Кавказе (см. осетинскую газ. «Правда» за 1926 г.).

Не подняла своего престижа Москва и реализацией армянского проэкта колонизации Кавказской Армении армянскими беженцами из Турции. Происходящая в обстановке всеугнетающего большевистского режима - плохих жилищных условий, недостатка воды и хлеба и политики методического грабежа и насилия, она вселяет мало доверия в новопоселенцах к гуманитарным намерениям московской власти в устроении их судеб в новом кавказском отечестве. Многие из поселенцев, почувствовав жестокую длань «благодетелей», предпочли бежать с Кавказа и разделить участь старого беженства со своими сородичами в Персии. Чем ответил Азербайджан на проводимую Москвой, под фиговым листком сладеньких туркофильских напевов, беззастенчивого обирания и обдирания азербайджанского народа? Казах, Гянджа и Карабах стали средоточием крестьянских вооруженных выступлений, которые повлекли за собой движение Крестьян и соседних с ними кавказских стран.

Потерпев крах всех своих попыток разбить, разслоить внутреннее единство кавказских народов и одновременно разобщить их меж собой, Москва ожесточенно набросилась на местные национал коммунистические партии и начала чистку их от т. н. «уклонизма». Кавказские поезда регулярно стали увозить на север целые партии высылаемых местных коммунистов, обвиняемых ею в националистических уклонах.

Эта борьба, постепенно углубляясь и расширяясь, вплотную подошла к кавказской деревне, превратясь в лютую войну с крестьянством. Москва отлично понимала, что в такой классической стране мелко-собственнического крестьянства, каким являлся Кавказ, колхозные планы были наперед обречены на безусловный про вал. Но она ставила себе здесь определенно политическую цель: свалить с ног оплот кавказских наций - его сильное и крепкое крестьянство. И Москва врезалась в его массы с пресловутой «пятилеткой», держа в одной руке веревку для привязи, в другой заряженный наган.

«Кто хочет, пусть войдет, кто не хочет — это его дело. Только знайте, кто не войдет в коллектив, тот не получит соли, керосина, спичек и всяких других товаров. Их дети не будут допускаться в школы. У оставшихся вне коллективов будут отобраны земли, находящиеся до сею времени в их собственности».

Имея в авангарде пушки и пулеметы восьмидесятитысячной краснознаменной русской армии, большевистская Москва, с таким планом, открыла свой пятилетний колхозный поход против кавказского крестьянства.

«Помнится нам, когда на нас по ночам изредка налетали разбойники и грабили. Теперь при свете дня, регулярно, морально и материально раздевая нас до гола, грабит сама власть, сопровождая его игрой на гитаре и бубнах», сообщают последние крестьянские письма из Грузии.

В продолжение этих пяти лет идет непрерывная, ожесточенная борьба кавказского крестьянства с грабительским походом большевистской Москвы. Она унесла уже не мало жертв. В 1930-31 г.г. из разных частей Грузии, под ярлыком «кулак» выселены десятки тысяч крестьян и переселены в Сибирь, Туркестан. Многие погибли с оружием в руках и в застенках чеки.

Значительная часть гянджинских, казахских и борчалинских жителей, после целого ряда упорных вооруженных сопротивлений, частью была истреблена, частью укрылась в нагорном Карабахе. Приперсидская полоса Кавказского Азербайджана опустела от крестьян, перебежавших в Персию.

Пострадало и армянское оппозиционное крестьянство, часть которого была выселена в Ставропольскую губернию и Туркестан.

Методичное выселение непокорных лезгин, чеченцев и др. горцев, местное ГПУ превратило в свою главную функцию.

Но пятилетняя кровавая борьба кавказского крестьянства не проходит для него даром. Открылись старые, испытанные пути самозащиты. «Не теряй ни старой дороги ни старого друга», - эта древняя кавказская пословица, передаваясь из уст в уста в крестьянских массах, стихийно направляла его борьбу в общекавказское русло. И крестьянство различных народов Кавказа потянулось за помощью друг к другу.

Действительно, антиколхозная борьба за время 29-31 г.г. шла под общим знаменем. В 1930 г. у подножья кавказских гор на восточной окраине Грузии, грузино-лезгинские об'единенные силы, разгромив местные аппараты московской власти, вступили в настоящие бои с пришедшими на выручку красноармейскими полками. Бои длились неделю, переходя зачастую в рукопашную. Обе стороны понесли большие потери. В боях погибло много грузинских и лезгинских женщин. Часть уцелевших грузино-лезгин отступила в горы, составив общий партизанский отряд.

Лагодехо-закатальские события были прямым отзвуком уже начавшихся непрерывных боев, происходящих в центральных частях Закавказья, в районах Гянджи. Казаха и Борчало, где вместе с мусульманами бок о бок сражались армяне. В Карабахе, после аналогичных выступлений, азербайджанцы и армяне организовали общие боевые отряды.

Об'единенное в борьбе крестьянство Кавказа, в своем движении снеся внутренние пограничные грани, вышло на старую историческую дорогу, держа в руках старое испытанное знамя - единения всех кавказских наций в борьбе за общие интересы.

Лучшим документом, подтверждающим эти события на Кавказе, является доклад Ш. Элиава, сделанный на с'езде закавказской коммунистической партии 6-го июня 1930 г.

«Положение в Закавказье чрезвычайно напряженное, - говорил глава закавказского советского правительства. - Ни один из углов нашего Союза не переживает такого острого состояния. Особенно осложнено положение в деревнях. Грузинскую деревню можно охарактеризовать так: она выжидает. До открытых крупных столкновений ея с советской властью дело еще не дошло. Гораздо серьезнее положение в Армении - в частности в Зангезурском, Делижанском и в Лорийско-Бамбакских районах. Еще хуже в Азербайджане, где произошло настоящее возстание в Нахичеванском, Закатальском и Нухинском округах. Вслед за ним движение перекинулось в Карабах и Гянджу. Против Советов об'единились все: дело дошло до того, что во главе тюркского возстания стоит армянский священник, в районе Даралагеза армяне ведут борьбу под начальством тюркских руководителей, а в районе Шамхорском Имам привел к присяге шиитов, суннитов, григорьян и православных» («Бакинский Рабочий» 18 июня 1930 г.).

Последние корреспонденции с Кавказа, относящиеся к концу 1932 года дополнительно сообщают, что «значительная часть крестьянства готовится к бегству в леса и горы, чтобы оттуда совместно начать организованную борьбу за свержение жесточайшего чужеземного ига. Это движение имеет много сторонников. Уход в горы уже начался».

Итак, вот что происходит в живых недрах Кавказа. Оно определенно подтверждает то положение, что на протяжении 12 лет, несмотря на кошмарный режим гнета, массовых убийств, высылок и террора, московской власти ни в одном из уголков Кавказа не удалось пустить корней, что в итоге большевистское господство вызвало из глубин Каказа, грозную для него и спасительную для его народов, стихию межнационального обвинительного движения. И оно не случайно. Межнациональное об'единение на Кавказе и не ново. Оно с крепкими старыми корнями, уходящими глубоко в почву. Поищем тому доказательств в прошлом кавказских народов.

II. Немного истории

Кавказ - арена великих исторических событий. Географический стык двух миров: Европы и Азии. Их рас, их культур, их соревнования. У подножья кавказских гор велись ожесточенные авангардные и арьергардные бои между древними Западом и Востоком. Ворота Дарубанда (Дербента) не раз трещали под натиском полчищ Азии и Вост. Европы, стремящихся проникнуть — одни на северные равнины, другие в Малую Азию.

Кавказцы - расово сильно выраженная группа народов, в продолжение 25 веков стоически оборонявших свой кавказский очаг, поддерживая в нем неугасимый огонь национальной свободы. Среди веков своей политической независимости, непосредственно перенесшие непрерывный ряд столкновений могучих царств и империй, их нашествия, разгромы, влияния, разделы, порабощения частичные, порабощения полные — кавказцы донесли до порога наших дней две трети своей территории и две трети своего населения. Сохранили внутри территориальную неразрывность и компактность и, на огромном протяжении времени, не допустили ни колонизации своих земель иноземцами, ни денационализации рас Кавказа.

Куда девались древние скифы, египтяне, римляне, греки, арабы, персы, монголы, османы, которые в разные века, врываясь и зачастую оседая на Кавказе со своими легионами, армиями и ордами огромного количества людей, силились навсегда зажить на землях страны золотого руна? Они ушли откуда пришли. Кто остался - тот стал добычей кавказских рас. Вот об'ективная правда кавказской истории, выкованная в прошлом на наковальне кавказского монолита - молотом стихийно об'единяемых усилий маленьких кавказских наций с неизсякаемой энергией, во все века, защищавших права на свои земли, расы, культуры и свободу.

Об этом свидетельствуют и факты нашей истории:

Грузинские и армянские народные легенды сохранили сказание о нашествии на Закавказье до Р. X., еще в колыбельный период кавказских народов, — скифов. Они повествуют о страшных опустошениях, произведенных скифами в этих краях, пока иберы (грузины) и армяне об'единенными усилиями не изгнали страшного врага из пределов Закавказья.

Грузинская история на своих страницах отмечает посещение скифами Западного Закавказья еще в III веке по Р. X. (250-60 г.г.). «В продолжение этих лет, - говорится в ней, - скифы громили Лазику и побережье Черного моря. Где только они не появлялись, все подвергалось опустошению. Народ укрывался в недоступных местах». Они были изгнаны совместными силами обитателей Черноморского побережья Кавказа.

Появление римлян на Кавказском перешейке (66 г. по Р. X.) застало в его пределах союз четырех кавказских государств: Колхиды (Зап. Грузия), Иберии (Вост. Грузия), Албании (Вост. Закавказье) и Армении, перегородивших дорогу к Кавказу победеносным римским легионам Помпея.

В V веке по Р. X., в эпоху владычества Сасанидов (Персия), народы восточного Кавказа не раз возставали против персидского господства и его религиозных гонений. Так в 483 г. иберо-армяно-албанские соединенные войска попытались освободиться от ига Персии, но потерпели поражение.

30 марта 571 года армяне, насильно превращаемые персидским царем Хосровом в огнепоклонников, возстали под предводительством Вардана Мамиконяна. Возставшие обратились за помощью к соседям. Как передает византийский историк Феофан, первыми отозвались иберы с соседними племенами, под водительством царя иберов Гургена II-го.

В начале VII века влияние Персии на Кавказе повсеместно было упрочено. Персы повсюду вытесняли византийцев. Хозяйничанью Хосрова II-го на Кавказе решил положить конец византийский кесарь Ираклий. Последний со своими войсками проник в Персию через Армению и разорив соверные провинции Персии, отправился зимовать в Албанию (Восточное Закавказье). Оттуда разослал всем народностям Кавказа приказ подчиниться Византии под угрозой полного разорения. На это албанцы ответили немедленным об'явленим войны; к ним присоединились иберийцы. Лазы и абхазцы категорически отказались поддержать кесаря Ираклия в войне с соседями. Ираклий принужден был вызвать с севера хазар.

Эти примерные факты из древней кавказской истории, наглядно иллюстрируют древнейшую политическую традицию аборигенов Кавказа — противупоставлять общей опасности сплоченность своих национальных сил. Средние века дают более осязательные доказательства осуществления этого стремления.

В этом смысле наиболее показательна кавказская эпоха грузинского царя Давида II Багратиона — собирателя и строителя Грузии, заложившего основание золотому веку Грузии и свободы всего Кавказа. Давид вел борьбу за освобождение одновременно на три фронта: с турками, угрожавшими центральной и западной части Закавказья; с персами, хозяйничавшими в Восточном Закавказья и остатками арабского владычества, еще удерживавшими в своих руках Тифлис и Ани. По инициативе, не раз разбитых Давидом, турок, обратившихся за помощью к персам, образовывается персо-турко-арабская коалиция, армия которой, по утверждению историков, достигала полумиллиона чел. Эта огромная масса обрушилась на Кавказ в 1121 г.

Коалицию Юга встретила коалиция кавказских сил в 80.000 чел. у Дидгори. Под главенством Давида картвелы, абхазцы, черкесы, осы, ширванцы и армяне в чудовищном рукопашном бою разбивают на голову в шесть раз сильнейшего противника и как передают арабские, армянские и другие историки, в продолжение 8-ми дней преследуют разбитого противника, изгнав его из пределов страны. Немного времени спустя столица Грузии и центр Кавказской Армении г. Ани были очищены восками Давида от остатков арабского владычества на Кавказе. Весь Кавказ стал на свои собственные ноги.

В дальнейшем идет стремительное об'единительное движение по лицу всей кавказской земли. Картвельские и абхазочеркеские народы играют доминирующую роль в завершении об'единения", которое в двенадцатом вeке под скипетром грузинских Багратионов, в лице царицы Тамары, превращает разрозненный внешними влияниями Кавказ, в один монолитный барьер. Эта интересная эпоха еще недостаточно изучена, но некоторые документации позволяют нам высказать предположение, что царство Тамары, простиравшееся, по уверению историков, от Черного до Каспийского морей, скорее было союзом отдельных кавказских земель, как христианских, так и мусульманских, имевших во главе национальных владетелей, самостоятельных, как внутри себя, так и в межкавказских сношениях, и об'единенных династией Багратионов не столько в одно унитарное государство, сколько в союз народов независимого Кавказа.

«XII век - век сближения кавказских народов,- говорит грузинский публицист Ш. Амираджиби, - есть век политического слияния разных рас и культурного скрещения двух миров: христианского и мусульманского, в чем Грузия играла столь важную роль. Успехи, достигнутые этим сближением, как историки Грузии, так и армянские и мусульманские (в особенности арабские) рисуют в одних и тех же хвалебных красках. Центром этого культурно- политического успеха был не только Тифлис - родина Руставели, но и мусульманская Шемаха, столица ширванских ханов, связанных семейными узами с грузинскими Багратионами - покровителями искусств. Как раз в эту эпоху было, что при дворе этих просвещенных владетелей Восточного Закавказья жил один из величайших мусульманских поэтов - Гянджинец Низами. Средоточием этого общекавказского расцвета на его Юге был армянский Ани, развалины которого и теперь так много говорят о былой культурной славе этого народа. Он стал колыбелью возрождающейся Армении. В политической атмосфере той эпохи, Ани стал также колыбелью вновь возникшей армянской династии Захаридов, провозглашенной как бы для возсоздания всей Армении. Огромно было также участие горских народов Северного Кавказа в этом обще-кавказском прогрессе. В войсках Давида Строителя, деда Тамары и великого зачинателя этой кавказской эпохи, они занимали одно из первенствующих мест. Царица же Тамара была замужем за осетинским владетелем Давидом Сослани. Эти факты политического сближения и культурного успеха кавказских народов той эпохи безпощадно разбивают все клеветнические наветы, что народы Кавказа исторически и традиционно не способны жить в ладу. («Нез. Кавказ» № 1).

Монгольское нашествие в XIII веке положило предел этому развитию и его страшный удар не прошел для Кавказа даром. Былое единство Кавказа рухнуло. Сама Грузия стала крошиться. На севере горские народы оттеснялись монгольскими племенами к Кавказскому хребту. Но несмотря на эти значительные сдвиги, в среднеевковой истории кавказских народов ХП век, век их единства, был главной причиной того, что грузины, горцы и ширванцы, не были окончательно снесены монгольской стихией последующих веков и картвельские и

азербайджан-азербайджанскяе народы донесли свои национальные и государственные формы до порога прошлого века, а того далее, до 1864 г., и горцы свою независимость.

Но и в период двухвековой монгольской полосы, раздробленный на мелкие части Кавказ, в лице Грузии, не раз пытается выйти из под его ярма, опираясь на об'единенные усилия обитателей Кавказского перешейка. Эпоха царей грузинских - Георгия Блестящего (1318-1346) и Баграта (1360-1395) вполне определенно устанавливает наличность и даже успешность этих стараний. Они давали Грузии и большей части Кавказа время передышки от всеугнетающего и разорительного господства монголов. Но последствия длительного их ига все же оставили на Кавказе глубокие следы. В последующие за ними века, возрожденной на развалинах монгольской империи — старой Персии и новорожденному государству османлисов без особого труда удается установить на землях Кавказа зоны своего влияния.

Быть может нигде на земном шаре, класический принцип «Divide et impera» не находил себе такого исключительного приложения, как на Кавказе тех времен. Сначала монголы, а потом их преемники турки и персы, превлекая на свою сторону ту или другую покоряемую группу народов, с их помощью боролись со свободой остальных. В прошлом старая Персия удерживала в зоне своего влияния и зачастую и господства Восточную Грузию, имея базу в покоряемых ею ханствах Азербайджана. Конкурирующая с ней султанская Турция, стремясь укрепиться в западных частях Кавказа и проникнуть в зону соперницы Персии (Восточное Закавказье), держала своих эмиссаров среди горцев Северного Кавказа, и, в особенности, в самой сильной ея части, суннитском Дагестане. Не раз по ея наущениям дагестанцы обрушивались на Грузию. Их политике удавалось даже стравливать между собой и разные грузинские провинции. На кавказской арене соревнования султанская Турция и Персия Шах ин шахов, всегда сходились в одном: не давать возможности кавказским народам сближаться или об'единяться ни внутри, ни во вне. В грузинском народе с тех времен еще жива фраза из молитвы муллы, произносимой им каждый день с тифлисской мечети: Великий Аллах! Не допусти единения грузин!

Последнему грузинскому царю Ираклию II-му (1744-1798) на разстоянии своего долгого царствования, пришлось вынести огромную борьбу за об'единение Грузии и возстановление потерянных соючных отношений с кавказскими соседями. В 1749 г., после смерти Надиртпаха и наступившего междунарствия в Персии, один из персидских ханов. Мамад. няпал на Эривань. По просьбе эриванского хана Иряклий со своими войсками идет к нему на помощь и вместе с эриванцами прогоняет Мамада за Араке. Последний вновь собирает силы и бросается на Гянджу. Хан Гянджинский взывает к царю Ираклию. Последний бросается в Гянджу и освобождает Гянджинское и Карабахское ханства от персидских претендентов. В 1753 году вновь идет на выручку эриванскому хану, осажденному Аэатханом, быв. начальником войск Надир Шаха.

Возстановив тесные союзные отношения с азербайджанскими ханствами царь Ираклий заканчивает свою, давно начатую, об единительную политику и на грузинской арене, оформив ее во всегрузинском договоре: «В виду того, что все иверийцы имеют единую кровь, единый язык, единую веру, мы, вышепоименованные цари и владетельные князья Иверии, утверждаем наше тесное единство и клянемся стоять друг за друга на вечные времена». Под этим договором единства торжественно расписываются, собравшиеся в г. Тифлисе в 1790 г., представители древнейших составных частей Грузии - Карталинии, Кахетии, Имеретии, Гурии и Мингрелии.

Свою собирательную политику царь Ираклий завершает установлением крепких связей и с армянами. Последние, теснимые на юге, в лице Ираклия II-го, находят исключительного покровителя и получают право на разселение в пределах Грузии (Карталинии, Ворчало) и Тифлисе (Авлабар). В эти времена армяне не только преуспевали в торговле на всем Кавказе, но и занимали в Грузии ответственные государственные посты, в сфере административной и дипломатической деятельности.

Но вся эта огромная, созидательная работа выдающегося вождя Грузии XVIII века производилась под враждебным обстрелом правителей старой Турции и Персии, наносивших один за другим удары по грузинскому зданию Ираклия. В конце концов их натиски на Грузию, проломили в кавказском заборе брешь, через которую вскоре хлынул на юг огромный славянский поток.

Договор грузинского царя Ираклия II с русской императрицей Екатериной II 1783 г. и последовавшие за ним события, закончившиеся полным разгромом кавказских национальных государств и покорением Россией всего Кавказа, были лишь общим последствием этой недальновидной политики руководителе? мусульманских государств (источники: «Летописи Грузии», проф. И. Джавахишвили, Латышев, 3. Авалишвили, Дубровин, проф. П. И. Ковалевский).
* * *

Новая эпоха, принесшая с собой на Кавказ владычество императорской России, дает нам не мало материала в подтверждение нашего основного вывода, что и в условиях этого нового господства, традиционные стремления межнационального сближения и единения в кавказских массах никогда не потухали. Именуемое в российской истории «Присоeдинение Грузии к России», как установлено историческими данными, прошло далеко не безболезненно. «Я не осмеливаюсь утверждать вашему императорскому величеству, что все вышнего состояния люди взирали на присоединение Грузии к Империи и прежде и теперь равнодушно. В дворянстве грузинском окажется половина, желающих видеть над собой царя и образ прежнего своего правления», сообщал русский уполномоченный в Грузии генерал Кнорринг в 1801 году императору Александру 1-му, в ответ на его запрос: «Единодушны ли все высшие состояния и народ, признали преклонение Грузинского Царства под Российскую Державу?». Несмотря на противодействие «половины» грузинского народа и даже, по словам Ковалевского, «на нежелание и отвращение к присоединению Грузии» самого императора Александра 1-го, в нарушение русскогрузинского договора 1783 г., решением Верховного Государственного Совета, Грузия была все же инкорпорирована). Вслед за опубликованием акта аннексии (манифест 1801 года), сын грузинского царя Ираклия II, царевич Александр, вместе с недовольными, поднял знамя борьбы за возстановление попранных национальных прав грузинского народа. В продолжение четверти века этот неутомимый борец, развернув свое знамя на весь Кавказ, организовывал возстание за возстанием, силясь об'единить все кавказские народы против неслыханного насилия. Появляясь то в Дагестане, то в ханствах Азербайджана, то в Грузии, встречаемый всюду с энтузиазмом, Александр Батонишвили (сын царя) связывал действия народно-повстанческих отрядов по всей территории Кавказа, не давая возможности прочно утвердиться новой чужеземной власти. Двадцать пять лет по всему кавказскому фронту, почти непрерывно, шла ожесточенная сеча. Об'единенные кахетино - лезгино - нухинские силы три дня бешенно сражаются с русскими полками у реки Иоры. Хевсуры и ингуши совместно действуют в горах и предгориях близ Военно-Грузинской дороги. Осетины и карталинцы в ущельях Арагвы и Джави. Ожесточенно сражаются осетины, преграждая повсюду дороги, проходящим воинским частям в Грузию, уничтожая их транспорты и забирая их в плен. Главнокомандующим русской армией не раз приходилось посылать в Осетию сильные воинские экспедиции для освобождения своих пленных. Эта эпоха полна эпизодами совместной героической борьбы. Их не перечесть. Огромные человеческие резервы севера, технические и финансовые возможности могущественной Империи сломили борьбу грузинского царевича Александра. Хевсурия была на половину уничтожена. Осетия разгромлена. Соседние азербайджанские ханства завоеваны. Уставшая от возстаний Грузия утихла. Но с ея долин борьба перекатилась в горы. Выпавшее из рук престарелого, последнего грузинского царевича знамя, поднял вождь Дагестана и Чечни Имам Шамиль. Война продолжалась вплоть до 1864 года. Одинокая борьба не принесла победы и горцам Сев. Кавказа. Все закончилось его покорением. Последний арьергард, борющегося за свободу Кавказа, благородные черкесские народы, не сдаваясь, а тысячами умирая, геройски отстаивая пядь за пядью остатки еще свободной кавказской земли, буквально был сброшен в Черное море. (Верже -Археограф, акты Кавказа. Генер. Потто - Кавказские войны).

Причины неудач царевича Александра и Шамиля скрывались еще в живых последствиях вышеупомянутой недальновидной турецко-персидской политики, бросившей обезсиленный, разрозненный Кавказ в об'ятия надвинувшейся с севера организованной российской стихии. Правда, со временем, поняв свой огромный промах, эти страны не прочь были помочь Александру и Шамилю в борьбе с Россией... Но было уже поздно. Обстановка резко изменилась. У них нехватило ни сил, ни средств для борьбы с могучей Империей, завладевшей кавказскими позициями. В свою очередь они сами вскоре превратились в об'ект военно-политических вожделений России.

Дело свободы кавказских народов той эпохи было проиграно. Но сломанные в неравной борьбе кавказские нации не сложили оружия. Они лишь вложили его до времени в ножны и принялись лечить свою главную рану. Ее ясно чувствовали все:

Хотим мы или не хотим, мы были и должны быть соседями. Должны тянуть одну лямку, быть хозяином одних и тех же обязанностей. Время понять, что раз от этого положения никто из нас не может убежать, то остается лишь один выход: нужно нам договориться, согласиться, если мы хотим, чтобы наша жизнь походила на жизнь. Не один из нас не силен настолько, чтобы на всем Кавказе поставить печать своего господства. Поэтому, не нужно иметь страха взаимопоглощения. Каждый народ, пока он в силах, обязан бороться за свою землю, религию, язык, присхождение и за сохранение своей национальности. Разве установленные в Швейцарии между французами, итальянцами, немцами, общие законы и организации, в продолжение веков не служили им путеводным огнем, освещая пути возрождения, а впоследствии и полного освобождения? Да, наконец, нет необходимости во взаимной любви. Представьте себе, что по разности характеров мы даже ненавидим друг друга. Ведь законы, традиции, организации, порядок и хорошия отношения человечество выдумало для того, чтобы заменить ими отсутствие между людьми чувства любви и пр. Весьма часто в этих взаимоотношениях главную роль играют установленные людьми дружеские условия, сговор и крепкий, организованный порядок. Не раз бывало, что установление именно таких отношений, впоследствии примиряло врагов, превращая их во взаимно любящих друзей. Неразумные и безцельные наши межкавказские расхождения лишь послужат на пользу третьим», - писал в 1895 году в груз, журнале «Моамбе» (Вестник)) известный грузинский деятель Нико Николадзе, призывая кавказские народы к об'единению. Как бы в ответ, когда в январе 1898 года грузины устроили панихиду по поводу 100-летия со дня кончины грузинского царя Ираклия II-го стены древнего Мцхетского собора не могли вместить представителей всего Кавказа, прибывших почтить могилу, эмблему свободной Грузии и Кавказа, выдающегося грузинского царя. Представители Гянджи, Эривани, Дагестана, армяне, делегации осетин и Кабарды, вместе с грузинами окружили гробницу Ираклия тесным кольцом.

К началу XX века и первой революции это настроение на Кавказе сделалось почти всеобщим. Как вдруг раздался необычайный взрыв.

Вспыхнула кровавая междоусобица между азербайджанцами и армянами. Ближайшие их соседи грузины бросились им на помощь. Растерявшейся кавказской власти пришлось в Тифлисе опереться на вооруженные добровольческие дружины, организованные средствами грузинских партий и общественных кругов. В пределах Грузии эти столкновения были предотвращены, но в 1906 году они приняли кровавый и затяжной характер в Гяндже, Баку и Эривани. В г. Гяндже, в созданной местной примирительной комиссии, состоящей из представителей влиятельных гянджинцев — мусульман и армяк, была приподнята завеса над кулисами этой кровавой драмы, когда Исмаил хан Зиатханов. обращаясь к главарю гянджинских армян Мелик Беглярову, сказал

:- «Армяне, уже много веков наши народы, живя бок о бок ничего подобного не переживали. Наоборот, они были всегда добрыми соседями, в минуты бедствий, помогая друг другу. Что случилось теперь? Кому нужна эта неслыханная, междоусобная позорная резня? Только не нам и не вам!».

- «Вы правы, хан, - ответил Бегляров, - это результат того яда, который за последние годы искусно прививался нашим народам чьими то сильными руками. Но они за пределами Кавказа»).

Эти «сильные руки» с эпохи князя Голицына, уже орудовавшие на Кавказе, искусственно создавая межнациональные трения, в ту пору, были направлены главным образом против разрастающегося влияния сильной армянской партии Дашнакцютюн, одновременно орудуя и на ослабление закавказского мусульманства, к которому петербургская власть всегда питала мало доверия в предверии мусульманских государств.

Спустя десять лет эти внекавказские «влияния» подтвердил и официальный документ:

В своем письме на имя министра иностранных дел С. Д. Сазонова от 3/16 июля 1916 года Наместник Кавказа Вел. Кн. Николай Николаевич откровенно заявлял: - Я не могу скрыть, что в существующих в крае национальных трениях, до сего времени, серьезное влияние имело, может быть и не сознательно, направление краевой власти - («Раздел Турции». Издание Н. К. И. Д. Москва. 1924 г. стр. 211). Этот документ составлялся в период Великой войны, когда во фронт Центральных Держав уже вступила Турция и открыла военные действия против России.

Настала очередь кавказского мусульманства. Теперь недоверие к нему краевой русской власти уже сознательно вырвалось наружу. По обвинению в неблагонадежности, шпионаже и измене. мусульмане массами сажались в тюрьмы, ссылались в Сибирь и растреливались. Грузинские круги и здесь энергично вмешиваютя в события и организуют юридическую защиту преданных военным судам кавказских мусульман. Десятки грузин адвокатов добровольно отправляются в Батум, Карс и др. города, защищают и спасают от смерти и каторги сотни своих кавказских соотечественников. «Мы гордимся и дорожим теми добрососедскими отношениями, которые с давних времен установились и существуют между грузинами и мусульманами в нашем крае. Мусульмане хорошо узнали, что в лице соседей грузин они имеют дело с народом открыто придерживающимся девиза «Живи и жить давай другим». Это великое и мудрое начало всякого человеческого общежития, будь это отдельные лица, общества, сословия, народы, которого так искренно придерживаются в своей жизни грузины и служит источником таких же искренних симпатий и чувств к ним со стороны кавказских мусульман на благо грядущим поколениям».

Эти слова были произнесены в 1915 г. над гробом грузинского поэта Акакия Церетели представителем мусульманских культурно-просветительных и благотворительных организаций Баку, Гянджи и Тифлиса, членом 1-ой Государственной Думы Али Мардан беком Топчибаши («Закавказская речь» 9 февр. 1915 г.).

Грузино-горские симпатии были не менее реальны. Их демонстрация имела место в мае 1917 года на первом с'езде представителей всех горских народов во Владикавказе, когда прибывшей и3 Тифлиса грузинской делегации с'езд горцев устроил восторженную овацию и старший шейх, прочтя молитву за Гурджистан, призывал благословение Аллаха на укрепление грузино-горских дружеских отношений.

Сквозь толщу чуждых и вредных влияний, всяческих преград, воздвигаемых ими в целях разобщения кавказских наций, пробивалась старая межнациональная кавказская дружба. Казалось, что она к моменту исторической развязки, в преддверии освобождения, должна была дать свои политические всходы и в 1917 г., в начале Великой руской революции, развязать узел кавказской проблемы. Но этого не случилось. Еще превалировали об'ективные условия, еще не было изжито тяжелое наследие чужеземных влияний и несмотря на ряд попыток представителей кавказских наций в ту пору договориться, сговориться и об'единиться, им не удавалось довести их до желательного конца.

И здесь исключительная причина этого явления была скрыта во вне: в переплете глухой тяжбы на Кавказе Империи Романовых и Османов, разбившей ориентацию кавказских народов в три направления.

Симпатии мусульманских народов Кавказа были на стороне Турции.

Армяне, находящиеся непосредственно под угрозой истребления турками, тянулись к России.

Грузинский народ, не доверяя ни северу, ни югу, стремился найти поддержку для возстановления своего национального государства в Европе.

Эти ориентации вполне определенно вырази ли вожди и главенствующие партии кавказских народов:

«Мы предпочитаем империалистов запада - фанатикам востока», - сказал глава грузинского правительства Ной Жордания в одной из своих руководящих речей в грузинском парламенте в ответ политикам большевистской Москвы.

«Мы считаем крайне неправильным и ошибочным осуществление собственными силами национальных требований. Мы должны с полным доверием относиться к великодушной русской демократии; если она раздавила самодержавие, она разрешит и национальный вопрос, как того требуют интересы отдельных народностей», - писал 24 апреля 1917 г. руководящий армянский орган парти Дашнакцутюн «Оризон».

Еще яснее эта мысль была высказана известным армянским деятелем Христофором Вермишевым на VIII с'езде партии Народной Свободы, в мае 1917 г. напечатанного в газ. «Речь»: «Нападки на то, что называется русским империализмом совершенно непонятны. На Кавказе этот империализм создал правовой порядок и ту обезпеченную жизнь, которую армяне не имели до того. Этот империализм несет обезпечение жизни тем, которые стонали под мусульманским игом. Армения ждала в течение долгих лет, что русский империализм выведет армян из турецкого ига».

А вот как определяла свое направление азербайджанская партия «Муссават» в своей политической программе:

«Партия ставит своей задачей осуществление:

б) территориальной автономии Азербайджана, Туркестана, Башкирии; в) национальных автономий поволжских и крымских татар и всех вообще тюркских народностей и будет оказывать содействие всем мусульманским народностям и не тюркского происхождения (горцы, аджарцы, курды) в деле достижения ими автономии» (газ. Каспий». Май 1917 г.).

Эти три противоположные ориентации, выходящие за пределы Кавказа и сорвали в 1918 г. Закавказский Сейм и провалили межкавказское соглашение на конференции великих держав в С.-Ремо 1920 г.

Драматическую историю политической несговорчивости трех самостоятельных закавказских республик в эти годы усиливало молчаливое отсутствие четвертого важного партнера страны кавказских горцев. Оставленная соседями одинокой на волю северной стихии, залившей вскоре ея земли, она открыла противнику настежь все горные дефиле на Закавказье.

За ними последовало быстрое крушение закавказских республик, сломанных одна за другой, как прутья разрозненного веника, короткими ударами московской красной армии. Последней пала Грузия.

Через несколько дней, после отхода грузинских частей, новыми господами на главной улице Тифлиса был вывешен стенной плакат, под заголовком: «Опоздали!». Внизу приводился текст депеши, пересланной из возставшей Эривани: «Грузины держитесь. Мы возстали». Дальше сообщалось о ликвидации большевиками возстания в Армении.

Призыв армян был рефлексом старых армяно-грузинских исторических отношений, рефлекс их содружеского прошлаго, озаривший на мгновение старый, надежный и верный путь спасения грядущих поколений народностей Кавказа.

III. На пути к конфедерации

«Наша голова должна опираться на наши же собственные плечи».

«В нашем положении всякий народ должен обоими руками ухватиться за свою историю».

«Мы были и должны быть вместе. Неразумные наши межкавказские расхождения лишь послужат на пользу третьему», писали и предсказывали выдающиеся грузины в конце XIX века - Илья Чавчавадзе, Георгий Церетели, Нико Николадзе.

Но с начала XX века политика Грузии и кавказских стран не пошла по этому надежному руслу. И в момент исторического развода с севером на Кавказе воцарилась власть большевистской Москвы.

Стоя на базе своих самодовлеющих политических прав признанных Европой, находящаяся все еще в окружении иллюзорных надежд европейской помощи, придавленная тяжелой пятой большевистской Москвы, Грузия попыталась вновь одна справиться с чужеземным насилием и воэстала в 1924 году. Несмотря на огромные усилия и затраченные жертвы, на героизм вождя возставших К. Чолокашвили, эта попытка потерпела поражение.

Вместо реального содействия извне, она, в том же 24 году, получила известную европейскую резолюцию в постановлении Лиги Наций: «Следить за событиями в этой части света». Означенное «содействие» поставило Грузию в положение того Петра, с которого до прихода Павла содрали не только шкуру, но и мясо.

«Эти события ставят в порядок дня со всей срочностью жизненный вопрос для наших народов: создание политического и экономического единства четырех кавказских республик - этой единственной базы их благополучия». Под этим знаменательным договором в сентябре 1924 г., в Париже подписываются правомочные политические представители Азербайджана, Армении, Грузии и Северо-Кавказской горской республики.

Дорога окончательно прояснилась. Из под ярма чудовищной иноземной тирании, в долинах и горах Кавказа, как эхо, прокатился древний призыв: «На старый путь! Рука об руку с соседом»!

И с той поры до наших дней, в разных углах своей страны, в разных формах и видах, кавказские национальные силы об'единяют свои усилия в борьбе с жестокими угнетателями. Заговорили факты, а вместе с ними воскресла традиция межнационального кавказского единства, воплощаясь в реальность.

К политическому отзвуку ея, несомненно, надо отнести появление на современной исторической авансцене кавказской конфедеративной идеологии.

В чем сущность этой идеологии? Каковы ее аргументы? Каковы ее реальные перспективы?

Богатый опыт исторического прошлого и аналогичность фактов и событий переживаемой эпохи, незыблемо установили для конфедералистов то положение, что географическая ситуация Кавказа среди окружающих его стран, исключают возможность для какой либо ее части создание для себя политически привеллигированного состояния. Что свобода одной ее части тесно связана с такой же свободой и других частей Кавказа. Иначе говоря, свободен должен быть весь Кавказ. Лишь в этом случае возможна успешная защита подступов к Кавказу и охрана национальной свободы населяющих его народов. Одновременно с этим мнения Кавказских конфедералистов сошлись на общем взгляде - решительного отказа от всех внекавказских ориентаций.

Организация единства Кавказа, ставка на его национальную динамику и создание из конфедеративного Кавказа самодовлеющего международного фактора - вот ключ кавказской проблемы - утверждают идеологи кавказской конфедерации.

Повторим для памяти основные принципы конфедеральной конституции:

Конституционное право под этим учреждением подразумевает об'единение нескольких государств, которые остаются независимыми и внутри и во вне, за исключением ограничений, присущих идее ассоциации. Каждое из таких государств сохраняет свое качество государства и свой суверенитет. Конфедерация, как таковая, не имеет никакой суверенной власти и не есть государство. Цель конфедеративного союза есть принятие мер для защиты общих и наиболее существенных интересов. Как то: 1) покровительство независимости государств, входящих в конфедерацию против агрессивных действий со стороны иностранных держав, 2) сохранение мира между конфедерированными государствами; 3) вмешательство для обезпечения внутреннего спокойствия в каждом из этих государств, 4) управление главными экономическими интересами.

Общие меры, разрешенные конституцией Союза, принимаются на общем собрании депутатов республик конфедеративного центра. Эти меры могут состоять в декларации войны, заключении мира, в командировании дипломатических агентов. (Dalosa. Учебник Констит. Права).

Эти положения, говорят конфедералисты - вполне могут быть осуществимы и кавказским конфедеральным учреждением, т. к. национально-политические слагаемые Кавказа в нашу эпоху достаточно определенны и устойчивы, Разсмотрим эти слагаемые подробнее.
* * *

В рядах иностранцев, да и среди части кавказцев, отставших от своей истории, до сих пор держится мнение, считающее об'единение кавказских народов мифом, вследствие их расовых различий. Это не соответствует правде. Согласно последним научным данным (проф. Н. Марра и др.), народы, населяющие Кавказ, - армяне, грузины и горцы, имеют лингвистическое родство. Они яфетиды. Помимо многих и общих культурно-исторических традиций, на продолжении долгих веков, связывавших их жизнь, процессы смешения установили меж ними, в известной доле и фактическое межнациональное кровное родство. В этих странах насчитываются тысячами фамилии людей одного и того же корня, аклиматизированных в той или другой национальной группе. Этот невидимый, но важный процесс, в межнациональном общении способствовал созданию многих единых адатов (обычаев) и традиций, играющих огромную роль в сближении кавказских наций.

Ссылка тех же скептиков на азербайджанцев, как на резко выраженную тюркскую ветвь и потому якобы не имеющую ничего общего с остальными кавказскими народами, тоже нуждается в поправке. Несомненно что этот народ, прдставляющий один из разновидных отпрысков монгольского корня, смешавшийся с древними албанцами, населявшими Вост. Закавказье, впоследствие с персами и отчасти с кавказскими племенами, в наш век является уже самодовлеющей народностью, связанной неразрывными узами с Кавказом. Общий язык с турками не покрывает собой других различий ймежду этими родственными тюркскими ветьвями. В области религии азербайджанцы в половинной частишииты. В сфере культуры они стоят обособленно от турок. Их поэзия, музыка, обычаи и уклад жизни имеют много своего ценного и оригинального, переплетенного с кавказским общим. И это понятно, потому чт вся история азербайджанских ханств за многие века была исключительно тесно связана извне - с персидским влиянием, а внутри с кавказскими народами.
* * *

Не может мешать об'единению и разновидность религий кавказских наций. В отношении друг друга лойялизм христианско-мусульманских религии исключителен. Он имеет глубокие корни в религиозной истории Кавказа. Известна религиозная политика христианских грузинских царей, которые, на ряду с христианскими храмами, строили и мусульманские мечети. И после службы в церквах шли в мечеть слушать мудрые изречения корана.

Грузинские и армянские источники фиксируют один весьма показательный исторический факт: в XII веке, в царствование царицы Тамары, две григорианские церкви спорили из за имущества. Тяжущиеся стороны обратились за разрешением спора к царице. По распоряжению последней для разбора их дела был созван особый духовный суд - в составе: Православного Грузинского Католикоса, Мусульманского Шейхульислама и представителей Армяно- Грегорианской Церкви, который и разрешил тяжбу двух армянских церквей?

Профессором Н. Марром в 1904-1907 г.г. при раскопках развалин древней столицы Кавказской Армении - г. Ани - были обнаружены постройки одной и той же эпохи: Армянский Кафедральный Собор, рядом с ним мусульманская мечеть, а неподалеку грузинский православный храм. И они уживались вместе в период кровавой борьбы креста с полумесяцем и церковных раздоров!

В грузинских народных сказаниях еще не забыто воспоминание о спасении эриванским ханом древнего христианского Мцхетского Собора от разоренных солдат свирепого Шах Абаса. Но живым памятником межрелигиозного лойялизма в Грузии, по сей день, служит Кахетинский Собор б-го века, называемый Аллаверды. Каждый год, 14 сентября, в день храмового праздника, в ограде названного собора появляются тысячи паломников, среди которых множество мусульман (ингушей, лезгин, татар). По принятому адату, по просьбе мусульман, их конаги (друзья) христиане ставят свечи, избранным мусульманами, христианским образам. Бог один, наша земля одна и наш адат един, - говорят христиане и мусульмане, собирающиеся каждый год у стен христианского храма Аллаверды.
* * *

Не менее показательна и территориальная устойчивость народов Кавказа, играющая особо важную роль в установлении прочных союзных отношений. Большинство кавказских стран, оформившиеся в нашу эпоху в республики, живя бок о бок на дистанцию двадцати пяти сто летий, сохранили между собой свои территориальные границы в почти неизменном виде. И если на окраинах их владений происходили международные перегруппировки, то они являлись результатами процесса нормальных й естественных перемещений. История кавказских народов не оставила ни одного документа, чтобы Грузия, в дни своей силы, колонизовывала картвельцами территории соседних кавказских стран, находящихся под протекторатом грузинских царей. Ни в Азербайджане, ни в Армении, ни на Северном Кавказе не находится следов грузинских поселений. Ханства Азербайджана бьли не менее лойальны в отношении грузинских земель и в эпохи персидского влияния и господства не пользовались трудным положением грузинского народа. (Новые мусульманские поселения на восточных окраинах Грузии оставлялись персидскими завоевателями). Тем более никаких территориальных счетов не было между грузинами и горцами. В отношении Осетин. спускавшихся с гор в Центральную Грузию (Карталинию) и пользовавшихся землями грузинских землевладельцев, грузины придержива лись политики открытых дверей. Эти двери ни когда не закрывались и Перед армянами. Связанные многими историческими узами и традициями совместной оградительной борьбы от чужеземных нашествий, у грузин и армян не было основания изменять политике доверия друг к другу. Этой издавней традицией и об'яснялось свободное разселение на землях грузинского народа даже пришлых из Турции армян и во времена царства Багратионов и за последнее столетие. С XI века армяне, потеряв свое государство, а вместе с ним утеряв и свои национальные границы, лишь с конца прошлого века пытаются, в разных вариантах, очертить пределы грядущей армянской республики в зоне Кавказа. Веками стертые национальные межи Армении, выпали с поля зрения и памяти и их соседей. И это было одной из главных причин армянососедских Пограничных разногласий последнего времени, которые легко разрешатся в условиях кавказской об'единительной работы.

Не вызывает сомнения и внутреннее единство каждой из кавказских наций, которое к настоящему времени вполне определилось. В этом смысле единство Азербайджана, Армении и Грузии не нуждается в комментариях. Внутренние политические перегородки старой Грузии и границы старых ханств Азербайджана стерты современным национально-республиканским строем этих стран. Единство армянской республики очевидно. Нашего разяснения потребует лишь состояние этого вопроса в республике горцев Сев. Кавказа, которую, почему то, принято представлять, как пример кавказской междунациональной «путаницы». Надо покончить, раз и навсегда, с этими обывательскими представлениями о стране горцев. Бросающаяся в глаза разноплеменность этой части Кавказа, нисколько не мешала его обитателям быть всегда верными союзниками в вечной их борьбе за свободу. Самоотверженная защита своих вольностей и земель, создало в них культуру крепких союзных традиций, усиляемых общностью религии, адатами и родственными связями. Благодаря им и держался так долго Шамиль, обороняя полвека свободу гор от натиска могучей русской Империи. Правда, ему не удалось связать все народы Сев. Кавказа в форме одного союза. Слишком был силен его северный враг, который пустил в горы, по выражению проф. П. Ковалевского, «не только пушки, но и... золотого осла» и провалил огромный обвинительный план знаменитого имама. Но спустя шестьдесят лет, его взялся провести в жизнь уже всегорский с'езд народов Сев. Кавказа, на началах федеральной республики. Как один, все горцы в 1917 г. восторженно приветствовали начало своей новой политической истории. Но новые приливы разбушевавшейся северной стихии, вновь залили своими потоками, создаваемое усилиями горских патриотов, общегорское национальное здание.

Неверующие отсылаются к об'ективному изучению этих периодов горской истории, где они убедятся в том, что исторические условия жизни кавказских народов, создавали парадоксальные политические формулы, превращающие зачастую множественные числа в единственные. Одним из классических примеров этой живой кавказской формулы представляет собою разноплеменный Сев. Кавказ, единый в национальном стремлении, единый в борьбе за свободу, стойкий и вернейший страж свободолюбивого Кавказа.

Мощность экономической базы Кавказа всем известна.

Бакинская и грозненская нефть, чиатурский марганец, огромные залежи каменного угля, меди, железа, свинца, с неизсякаемыми источниками белого угля и т. д. - делают Кавказ одной из богатейших стран. Ценнейшие леса, пастбища, чрезвычайно благоприятные почвенные и климатические условия создают Кавказу прочный фундамент для развития многих отраслей сельско-хозяйственной и обрабатывающей промышленности

Распределение этих богатств в разных частях Кавказа и связующая роль Баку, Тифлиса, Батума, железных дорог и нефтепровода, превращают Кавказ в одно неразрывное экономическое целое и утверждают необходимость его административно политического единства. Старая российская власть, считаясь с этим важным обстоятельством, потому и выделила управление Кавказом в особое кавказское наместничество.
* * *

В настоящий момент конфедералисты не находят причин для междукавказских разногласий и в сфере ориентации.

В начале великой войны, победоносно врезавшись в недра Малоазиатской Турции, подняв против последней турецких армян, российская царская армия, в 1917 году, перестроившись на революционную, внезапно отходит с фронта и оставляет армян на произвол турецкого отмщения. В результате, значительная часть населения Турецкой Армении была истреблена, а оставшаяся в живых целиком изгнана из своего отечества. Турецкая же угроза непосредственно нависла над судьбами самой Кавказской Армении.

В свою очередь, турецкие дивизии, следуя по пятам отступающей русской армии и заняв азербайджанские провинции, в 1920 г., по приказу революционного правительства Кемаля, отзываются в Турцию и бросают единокровных азербайджанцев в жестокие об'ятия нового своего союзника - большевистской Москвы Азербайджанский народ хорошо помнит кровавую гянджинскую эпопею 1920 года, когда московские большевики, почти на глазах уходящих турецких частей, у стен Гянджи перебили до 2.000 его сородичей!

Разсеялись иллюзии европейской помощи и у грузин, в памятные дни одинокой борьбы с войсками красной Москвы у ворот Тифлиса. Эта помощь выразилась лишь в том, что готовя щиеся к отплытию из Батума европейские пароходы приняли на свой борт, потерпевших крушение грузинских правителей.

Учитывая отрезвляющее значение этих недавних исторических событий, разсеявшие иллюзорные надежды на помощь извне, а также психологические последствия двенадцатилетнего жесточайшего болыневицкого режима, вызвавшие в народных массах Кавказа глубокую ненависть против чужеземного господства - конфедералисты полагают, что эта реакция естественно уже смела за собой недавние внекавказ ские устремления, создав твердую почву, об'едннению кавказских наций, для возстановления и укрепления общего всем отечества - свободного Кавказа. По их мнению, в грядущем, оборона его, направленная в равной мере на укрепление северных и южных границ, должна обезпечить всем союзным кавказским нациям одинаковые условия безопасности. Об'единенная кавказская конфедеральная армия, в каждом из этих направлений, сможет защищать подступы к Кавказу. Тому порукой примеры прошлого - Грузия, в прошедшие века, с союзными войсками ширванских и карабахских ханов часто и успешно защищала границы Кавказа у берегов Аракса и у подножия Карабахских гор. Не раз и не два она ходила на помощь соседней Армении и совместно с ней отражала нападения извне в этой части южного Кавказа. Приняв во внимание об'единение всех вооруженных сил Кавказа и что ряды закавказских бойцов, в нашу эпоху, усилятся организованной армией горцев Сев. Кавказа, надо предполагать, что южные границы Кавказа будут вполне обезпечены от вторжения иноземцев.

Северным волнам уже перегородят дорогу не одни только горцы, но вся конфедеральная армия. И если, вдобавок, принять во внимание, что конфедеративный Кавказ, благодаря усилиям кавказской дипломатии, будет состоять членом грядущей правомочной международной организации (надо надеяться — жизнеспособной Лиги Наций), и что потому он не останется одиноким, такому Кавказу не трудно будет отстоять и физически и политически свободу союзных кавказских наций.

В заключение, для полноты изложенного взгляда на кавказскую проблему, необходимо еще представить возможную перспективу грядущих внутренних сдвигов в СССР, в аспекте которой кавказские конфедералистские идеи получают реальный смысл.

Грандиозные социальные эксперименты большевизма морально, материально и физически обезсилили русский народ и надолго похоронили реставрационные прозкты адептов возстановления, в пределах староимперских границ, «Единой российской государственной державности».

Большевистская диктатура усилила углубила и стабилизовала центробежные национальные стремления в массах не русских народов.

Вслед за экономическим и политическим крахом этой диктатуры, расчленение Советского Союза по своим составным национальным частям - неминуемо.

В наши дни этот процесс в С.С.С.Р. ускоряется: внутри - полной экономической депрессией, аграрным хаосом (миллионы крестьян сняты с мест и превращены в бродячие орды) и повсеместно надвинувшимся голодом. Извне - энергичным натиском японской экспансии, угрожающей московской власти, если не полным отрывом, то возстановлением против нея сибирских и среднеазиатских стран с многомиллионным полуголодным монгольским населением.

Могущество оплота советской власти - современной красной армии - эфемерно. Основой всякой армии, как известно, является сильное и крепкое крестьянство, деревня. На всем пространстве С.С.С.Р. большевизм разгромил Деревню, свалил с ног крестьянство. «Блестящая» построения на «европейский манер» армия большевиков - без позвоночного хребта Искусственно поддерживаемая иностранной валютой и инструкторами, за счет голода и чудовищных лишений народа, она, вслед за рух нувшей советской властью - разсыпется на Другой же день, не имеющая ни денег, ни хлеба, ни поддержки в стране.

Для Кавказа возможно повторение истории года, но в иной редакции. Обобранные до обнищалые и обезсиленные большевисхским режимом кавказские народы будут предо ставлены на волю потоков, вышедших их берегов, голодных людских стихий Восточной Европы и Азии.

Это почти неизбежное политическое и экономическое наследство большевизма на завтра. К его приему кавказским народам надо готовиться сегодня и наперед позаботиться о своей судьбе, чтобы не быть окончательно смыть! С лица кавказской земли.

Надвигающиеся на Кавказ перспективы этих событии с очевидной ясностью, на вопрос - что делать? - дают его нациям один ответ:

Об'единить на основах конфедерации всенациональные завоевания кавказских народов и ввести их в старое, испытанное и надежное русло спасения:

Полного единения всех кавказских наций.

С единой целью - борьбы за их национальное бытие и организацию их благополучия.

Сединой мыслью - ставки на их соединенные усилия.

С единой верой в эти силы, опирающиеся на свой верный и вечный оплот - стальной Кавказский хребет.

http://www.gazavat.ru/history3.php?rub=17&art=438

ხაჯი მურად დონოგოს საიტი

ნიკოლოზ ჯავახიშვილი,კავკასიის პოლიტემიგრანტთა თანამშრომლობის ისტორიიდან

//1921-1940-ანი წლების დასაწყისი//შემოკლებით//:

    შესავალი :

   კავკასიის ხალხების სამხედრო-პოლიტიკური,ეკონომიკური და კულტურული ურთიერთობები მრავალი საუკუნის მანძილზე ვითარდებოდა სხვადასხვა ინტენსივობით.

რუსეთის იმპერიის მიერ მთელი კავკასიის დაპყრობის შემდეგ კავკასიელ ხალხთა სამხედრო-პოლიტიკური თანამშრომლობა დროებით შეწყდა,

   1917 წელს რუსეთის იმპერიის ნგრევის შემდეგ საქართველოს სამხედრო-პოლიტიკური თანამშრომლობა კავკასიის მეზობელ ქვეყნებთან განახლდა.

   1918 წლის 26 მაისიდან 1921 წლის მარტამდე არსებულ საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას მეგობრული ურთიერთობა ჰქონდა მეზობელ ქვეყნებთან.

ქართველები თავისი შესაძლებლობების ფარგლებში ხშირად ეხმარებოდნენ თავის კავკასიელ მეზობლებს.

                     საქართველოს ისტორიულ არქივში არის საბუთები 1918-1921 წლებში ქართველების და მეზობელი კავკასიელი ხალზების ურთიერთობის შესახებ.

ტფილისი,1913,კავკასიის ხალხთა მეორე ყრილობა.

           ბოლშევიკების მიერ მთელი კავკასიის გასაბჭოების შემდეგ კავკასიური სახელმწიფოების მთავრობათა წევრების მნიშვნელოვანი ნაწილი იძულებული იყო წასულიყო ევროპაში.

            კავკასიელი პოლიტიკური და სამხედრო მოღვაწეები ძირითადად ევროპის ქვეყნებში დამკვიდრდნენ.

     კავკასიელი პატრიოტები ვერ შეურიგდნენ ძალით თავს მოხვეულ საბჭოთა რეჟიმს. ამაზე მოწმობენ კავკასიის ცალკეულ რეგიონებში განსაკუთრებით 1920-1924 წლებში მომხდარი სახალხო აჯანყებები.

                საოკუპაციო ბოლშევიკური რეჟიმის მოწინააღმდეგეები ინტენსიურად თანამშრომლობდნენ საზღვარგარეთაც.

               ისინი აუცილებელს თვლიდნენ ერთიანი ანტიბოლშევიკური ცენტრის შექმნას.

                  მის შექმნაზე მუშაობდნენ როგორც კავკასიაში ისე საზღვარგარეთ.

   ქართველმა პატრიოტებმა ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის ლიდერი სპირიდონ კედიას ხელმძღვანელობით 1921 წლის მარტში ბათუმში მოლაპარაკებისას გადაწყვიტეს აჯანყების განახლება. მათი მიზანი იყო ქართული სახელმწიფოებრიობის აღდგენა. ამ აჯანყების სამხედრო ხელმძღვანელობა შესთავაზეს ქართული არმიის პოლკოვნიკს,თავად ქაიხოსრო //ქაქუცა// ჩოლოყაშვილს //1888-1930//,რომელიც ცნობილი იყო როგორც სიმამაცით გამორჩეული პროფესიონალი.

           მან შექმნა "შეფიცულთა" რაზმი, რომელიც სახალხო აჯანყების ჩაქრობამდე//1924 წლის სექტემბერი// გმირულად ებრძოდა ბოლშევიკურ რეჟიმს.

            საარქივო დოკუმენტები მეტყველებენ ქართული ეროვნულ-განმანთავისუფლებელი მოძრაობის კავშირზე მეზობელი კავკასიელი ხალხების ლიდერებთან.

             საბჭოთა ხელისუფლებამ სისხლში ჩაახშო სახალხო გამოსვლები როგორც საქართველოში ისე კავკასიის სხვა ქვეყნებში. დაიწყო სასტიკი რეპრესიები. ათასობით ადამიანი დაეცა ბრძოლის ველზე და დაიხვრიტა აჯანყებაში მონაწილეობის ან აჯანყებულთა მიმართ თანაგრძნობის გამო.

             კავკასიელ პოლიტემიგრანტთა თანამშრომლობა:

           ემიგრაციაში მოხვედრილი კავკასიელი პატრიოტები მჭიდროდ იყვნენ დაკავშირებულნი ერთმანეთთან და განაგრძობდნენ თანამშრომლობას.

        1921 წლის 8 მაისს პარიზში შედგა კავკასიელი ემიგრანტების თათბირი. მასში მონაწილეობდნენ საქართველოს,აზერბაიჯანის,სომხეთის და ჩრდილოეთ კავკასიის წარმომადგენლები.

          თათბირში მონაწილეობას იღებდნენ ქართველები ევგენი გეგეჭკორი,
ნიკოლოზ//კარლო// ჩხეიძე,ნოე რამიშვილი,გრიგოლ ვეშაპელი,კონსტანტინე საბახტარაშვილი,მიხეილ სუმბათაშვილი: აზერბაიჯანელები-ა.შეიხ-ულ-ისლამოვი,
დ.გაჯიბეკოვი,მ.მაგერამოვი,ა.ტოპჩუბაშევი; სომხები-ა.აგარონიანი,
ა.ხატისიანი,ნ.ბეკზადიანი.ჩრდილოეთ კავკასიას წარმოადგენდა ჩეჩენი ა.ჩერმოევი.

               თათბირზე დასახეს ბოლშევიკური რეჟიმის დამხობის,საერთოკავკასიური ბლოკის შექმნის გზები.

              10 ივნისს თათბირის მონაწილეები შეთანხმდნენ კავკასიური რესპუბლიკების კავშირის საბჭოს შექმნაზე. მიზანი იყო ერთიანი ფრონტით ბრძოლა ბოლშევიზმის წინააღმდეგ.

    ორ ოქტომბერს სტამბულში შეიქმნა "კავკასიური რესპუბლიკების საერთო ინფორმაციული ბიურო",რომელსაც დაევალა ერთობლივი მუშაობა შემდეგი მიმართულებებით : კავკასიური რესპუბლიკების დამოუკიდებლობის აღიარება,ყველა კავკასიელი ხალხის თვითგამორკვევის უფლების უპირობო აღიარება, ბრძოლის დემოკრატიული პლატფორმის განხორციელება,სახალხო ხელისუფლების დამყარება,მსხვილი მიწათმფლობელობის მოსპობა, მიწების გადაცემა გლეხებისთვის კერძო საკუთრებაში.

Тапа Чермоев

___________

            9 ნოემბერს პარიზში შედგა კავკასიელ ემიგრანტთა ახალი თათბირი. სხვა გადაწყვეტილებებთან ერთად დაადგინეს რომ კავკასიური სამხედრო საქმეების შტაბის რეზიდენცია იქნება პარიზში,საერთო ხელმძღვანელობის ბირთვი კი იქნება სადმე ახლოს კავკასიასთან.

   1924 წლის ნოემბერში სტამბოლში კავკასიის კონფედერაციის საფუძველზე დაარსდა "კავკასიის განმანთავისუფლებელი კომიტეტი". ამ მოვლენას პოლიტიკურის გარდა ჰქონდა წმინდა მორალურ-ფსიქოლოგიური მნიშვნელობა.

                   შესაბამის პაქტს ხელი მოაწერეს საქართველოს და აზერბაიჯანის რესპუბლიკების და ჩრდილოეთ კავკასიის მთიელი ხალხების წარმომადგენლებმა. მათ შორის ქართველთა მხრიდან იყვნენ ეროვნულ-დემოკრატიული ოარტიის წევრები მიხეილ წერეთელი,დავით ვაჩნაძე,ალექსანდრე ასათიანი; აზერბაიჯანის მხრიდან იყვნენ ხოსროვ სულთან-ზადე,აბდულა ალი ემირჯანი,შეიხულ ისლამ-ზადე ; ჩრდილო კავკასიის მხრიდან-ხაიტეკ ნამიტოვი//ჩერქეზი//.ვასან-გირეი-ჯაბაგი//ჩეჩენი//.ალიხან კანტემირი//ოსი//.

    მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში არსებული კავკასიური ემიგრანტული პოლიტიკური ორგანიზაციებიდან ყველაზე ორგანიზებული იყო 1925 წელს ვარშავაში შექმნილი გაერთიანება "პრომეთე".

   ეს პოლიტიკური მოძრაობა დააარსეს საქართველოს.
აზერბაიჯანის,ჩრდილოეთ კავკასიის,უკრაინის და თურქესტანის ემიგრანტულმა ორგანიზაციებმა.

                   ამ გაერთიანებაში გამოჩენილ როლს ასრულებდა იმამი შამილის შვილიშვილი მუჰამად-საიდ შამილი. ის იყო თურქეთის და მახლობელი აღმოსავლეთის ქვეყნების ჩრდილოკავკასიური დიასპორის აღიარებული ლიდერი და კავკასიის მთიელთა სახალხო პარტიის ერთ-ერთი ინიციატორი და ხელმძღვანელი.

              აზერბაიჯანელებთან დაპირისპირების გამო სომეხ ემიგრანტებს ტრადიციულად არ უნდოდათ მონაწილეობის მიღება კავკასიელი ემიგრანტების პოლიტიკურ თათბირებში.

           ძალების გაერთიანების მიზნით გადაწყვიტეს სომეხი ემიგრანტების რაღაცნაირად ჩართვა საერთოკავკასიურ ორგანიზაციაში ქართველების მეშვეობით.

1933 წელს შეიქმნა "სომხურ-ქართული უნიონი" დავით ვაჩნაძის ხელმძღვანელობით,მაგრამ ამ კავშირმა ვერ იარსება დიდხანს.

             1933 წლის მაისში კავკასიის დამოუკიდებლობის კომიტეტმა გამოაქვეყნა კავკასიის კონფედერაციის პროექტი და მიმართვა კავკასიის ხალხებისადმი დამოუკიდებლობის აღდგენის 15 წლისთავთან დაკავშირებით.

   ამ პროექტს მაღალი შეფასება მისცა ქართველმა ემიგრანტმა მეცნიერმა
მიხეილ მუსხელიშვილმა.

1934 წლის 14 14 ივნისს ბელგიის დედაქალაქ ბრიუსელში ამ პაქტს ხელი მოაწერეს აზერბაიჯანის ეროვნული საბჭოს ყოფილმა თავმჯდომარემ,იმ დროს ეროვნული ცენტრის ხელმძღვანელმა ემინ რასულ-ზადემ,აზერბაიჯანის ყოფილმა საგარეო საქმეთა მინისტრმა,შემდეგ აზერბაიჯანის პარლამენტის თავმჯდომარემ,დელეგაციის ხელმძღვანელმა ალიმარდან ბეკ ტოფჩიბაშევმა, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის ყოფილმა თავმჯდომარე ნოე ჟორდანიამ, საქართველის ყოფილმა სრულუფლებიანმა ელჩმა საფრანგეთში აკაკი ჩხენკელმა, ჩრდილოკავკასიელებმა მამედ გირეი სუნშიმ,იბრაგიმ ჩულიკმა და ტაუსულტან შაკმანმა.

   კავკასიის კონფედერაციის პაქტში ჩამოყალიბებული იყო კონფედერაციის ფუძემდებელი პრინციპები. ისინი ეფუძნებოდა ურთიერთთანასწორობის პრინციპებს.

           კავკასიის ხალხების ეროვნულ-განმანთავისუფლებელი ბრძოლის ხელმძღვანელი უნდა ყოფილიყო საგანგებოდ არჩეული კავკასიური საბჭო და მისი აღმასრულებელი ორგანო-პრეზიდიუმი. პაქტში განცხადებული იყო:

                  "აზერბაიჯანის,ჩრდილოეთ კავკასიის და საქართველოს ეროვნული ცენტრები მხედველობაში იღებენ რომ ერების ყოველმხრივი განვითარება შესაძლებელია მხოლოდ მათი სრული დამოუკიდებლობის პირობებში. დარწმუნებული არიან იმაში რომ ამ მიზნის მიღწევა უაღრესად ძნელია საერთო საზღვრებში კავკასიის ყველა ძალის გაერთიანების გარეშე,დარწმუნებული არიან იმაში რომ ასეთი კავშირით კავკასიის ყოველი ერი იღებს ინტელექტუალური და მატერიალური ძალების განვითარებისთვის აუცილებელი მათი სუვერენიტეტის რეალურ გარანტიას. დარწმუნებულები არიან იმაში რომ კავკასიის რესპუბლიკათა კავშირის საფუძვლების მიღებით ისინი ეყრდნობიან ყველა თავისი თვისტომის მხარდაჭერას. ერთსულოვანნი არიან იმაში რომ კონფედერაცია როგორც კავკასიურ სახელმწიფოთა პოლიტიკური ფორმა ნაკარნახევია ამ ქვეყნების გეოგრაფიული და ეკონომიკური ერთიანობით და აცხადებენ კავკასიის კონფედერაციის შემდეგ პრინციპებს :

    1. კავკასიური კონფედერაცია ყოველი რესპუბლიკის შიგნით ინარჩუნებს ეროვნულ თვითმყოფადობას, საგარეო საქმეებში კი იმოქმედებს ყველა რესპუბლიკის სახელით როგორც უმაღლესი რიგის საერთაშორისო ერთეული. კონფედერაციას ექნება საერთო პოლიტიკური და საბაჟო საზღვარი.

2. კონფედერაციაში შემავალი რესპუბლიკების საგარეო პოლიტიკას უხელმძღვანელებენ კონფედერაციის შესაბამისი ორგანოები.

              3. კონფედერაციის საზღვრების დაცვა დაეკისრება კონფედერაციაში შემავალი არმიებისგან შემდგარ კონფედერაციის არმიას. მას ეყოლება ერთიანი მთავარსარდლობა რომელიც დაექვემდებარება კონფედერაციის ხელმძღვანელ ორგანოებს.

   4. პრობლემები რომლებიც შეიძლება გაჩნდეს კონფედერაციაში შემავალ რესპუბლიკებს შორის და რომლებიც გადაჭრა პირდაპირი მოლაპარაკებებით შეუძლებელი იქნება უნდა გადაეცეს კონფედერაციაში შესული რესპუბლიკების საარბიტრაჟო ან უზენაეს სასამართლოს. კონფედერაციაში შემავალი რესპუბლიკის ორგანოები კისრულობენ უზენაესი სასამართლოს ყველა გადაწყვეტილების უცვლელად მიღებას და შესრულებას.

        5. ექსპერტების კომისია უახლოეს დროში დაამუშავებს კავკასიის კონსტიტუციის პროექტს რომელშიც გათვალისწინებული იქნება ზემოთ ჩამოყალიბებული პრინციპები. ეს პროექტი იქნება ყოველი რესპუბლიკის პირველი დამფუძნებელი კრების მუშაობის საფუძველი.

6. ამ პაქტში დატოვებულია ადგილი სომხური რესპუბლიკისთვის."

             1934 წელს პარიზში გამომავალ ქართულ გაზეთში "ბრძოლის ხმა" ის წერდა:

                 "კავკასიის კონფედერაციის პაქტი არ არის იმპროვიზაცია,
საზღვარგარეთ გამოგონილი სიახლე, ის მოდის თვითონ კავკასიიდან, იქ მცხოვრები ერების არსებითი ინტერესებიდან.

                  ჩვენ აქ მას მხოლოდ მივეცით იურიდიული ფორმა,ჩამოვაყალიბეთ მისი სტატუსი,წერილობითი საფუძველი მივეცით იმ ბრძოლას თავისუფლებისთვის რომელსაც ჩვენს ქვეყანაში ეწევიან ერთად აზერბაიჯანელი,ქართველი,სომეხი და მთიელი.

          ეს ოთხი ხალხი უხსოვარი დროიდან დასახლდა ერთ ტერიტორიაზე ერთმანეთის მეზობლად. ისინი ერთმანეთთან დაკავშირებული იყვნენ და ეხლაც დაკავშირებული არიან სასიცოცხლო ინტერესებით. ერთი ვერ წავა წინ სხვათა გარეშე, ერთის წაქცევა წააქცევს სხვებს.

   საქართველოს მიერ თავისუფლების დაკარგვას მე-19 საუკუნეში მოყვა მთელი კავკასიის მიერ თავისუფლების დაკარგვა. კავკასიის მიერ თავისუფლების დაკარგვას მოყვა მეოცე საუკუნეში საქართველოს მიერ თავისუფლების დაკარგვა.

   ასე იყო ყოველთვის და ასე იქნება მომავალშიც. ან ერთად თავისუფლები ან ცალ-ცალკე მონები. ისტორიას არ მოუცია მესამე გზა.

   კავკასიელმა ხალხებმა გააცნობიერეს ეს ჭეშმარიტება. ისინი ხელიხელჩაკიდებული იბრძვიან ტირანიის წინააღმდეგ.

ჩვენი პაქტი არის დღევანდელი ბრძოლის და ხვალინდელი გამარჯვების იურიდიული გამოხატულება და მეტი არაფერი...

პაქტის ნიადაგზე მდგომი კავკასიელი ხალხები მოუწოდებენ საბჭოთა კავშირის ყველა ჩაგრულ ხალხებს და ერებს კომუნისტური ტირანიის დამხობისკენ და ცხოვრების მშენებლობისკენ ერთა და ხალხთა საერთო თანხმობით თავისუფლებისა და კეთილმეზობლობის ნიადაგზე".

1924 წლის 15 სექტემბერს 1924 წლის აჯანყების მეათე წლისთავზე ვარშავას ქართული კოლონიის ინიციატივით ვარშავაში შეიკრიბნენ კავკასიის კოლონიათა წარმომადგენლები და პოლონელები და უკრაინელები.

             ქართველებს ხელმძღვანელობდა კოტე იმნაძე,აზერბაიჯანელებს-მირზა ბალა, ჩრდილოკავკასიელებს კი გირეი სუნში.

   კრება გახსნა ქართული კოლონიის და პოლიტიკური კომიტეტის თავმჯდომარე კ.იმნაძემ. მან პოლონურ ენაზე მოყვა 1924 წლის აჯანყებისა და მისი შედეგების შესახებ. მან განაცხადა რომ კავკასიის ხალხების სწრაფვა თავისუფლებისკენ არაერთხელ დაუთრგუნიათ,რომ კავკასიელები მხოლოდ შეერთებული ძალებით შესძლებენ თავისუფლების მოპოვებას. მისივე განცხადებით სწორედ ამიტომ მოაწერეს პაქტს ხელი კავკასიის ხალხების წარმომადგენლებმა.

1935 წლის მაისში კავკასიის კოლონიამ აქტიური მონაწილეობა მიიღო კავკასიელი ემიგრანტების მეგობრისა და მფარველის,პოლონეთის ცნობილი სახელმწიფო და სამხედრო მოღვაწე მარშალი იუზეფ პილსუდსკის დაკრძალვაში.

კავკასიელი ემიგრანტების მეგობარი და მფარველი,პოლონეთის ცნობილი სახელმწიფო და სამხედრო მოღვაწე მარშალი იუზეფ პილსუდსკი

   15 მაისს მღვდელმა გ.ფერაძემ ვარშავის მართლმადიდებელთა ეკლესიაში ჩაატარა პანაშვიდი მარშალის სულის საოხად.

   იმავე წლის 1 ივნისს კავკასიის კოლონიის წარმომადგენლებმა მონაწილეობა მიიღეს კავკასიის დამოუკიდებლობის დღისადმი მიძღვნილ ღონისძიებაში. პრეზიდიუმში იყვნენ კ.იმნაძე,აზერბაიჯანის წარმომადგენელი მ.ბალა და ჩრდილო კავკასიის მთიელთა წარმომადგენელი მ.გირეი სუნში.

1936 წლის სექტემბერში შედგა კავკასიის კონფედერაციის სესია. მოისმინეს საქართველოს.აზერბაიჯანის,ჩრდილო კავკასიის და ა.შ. წარმომადგენელთა მოხსენებები. მათ ერთა ლიგის მე-17 სხდომის თავმჯდომარე საავედრა ლამასს წარუდგინეს საგანგებო დოკუმენტი,28 სექტემბერს კი მემორანდუმი და საქართველოს,აზერბაიჯანის და ჩრდილო კავკასიის წარმომადგენელთა მიერ ხელმოწერილი პაქტი.

   მემორანდუმში აღნიშნული იყო რომ დამოუკიდებლობისთვის მებრძოლი კავკასიის ხალხები დარწმუნებულები არიან პროგრესული კაცობრიობის მხარდაჭერაში.

   კავკასიის კონფედერაცია მჭიდროდ იყო დაკავშირებული ყოფილი რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში მყოფ სხვა ხალხთა ანალოგიურ ორგანიზაციებთან.

კავკასიის პოლიტემიგრანტთა პრესა:

კავკასიელი ემიგრანტები სხვადასხვა დროს ევროპის სხვადასხვა ქალაქში გამოსცემდნენ ჟურნალებს რომლებშიც აისახებოდა საერთოკავკასიური პრობლემატიკა. ეს ჟურნალები გამოდიოდა სხვადასხვა სახელებით,ძირითადად რუსულ ენაზე რათა გასაგები ყოფილიყვნენ ყველა კავკასიელისთვის.

1929 წელს "კავკასიის მთიელთა სახალხო პარტია" პარიზში რუსულ ენაზე გამოსცემდა ჟურნალს "კავკასიის მთიელები". მისი რედაქტორი იყო ტამბიი ელეკხოტი.

   ამ ჟურნალში თანამშრომლობდნენ ქართველებიც. ჟურნალის 1929 წლის № 2-3-ში დაიბეჭდა ქართველი ეროვნული დემოკრატი გიორგი გვაზავას წერილი "რუსული იმპერიალიზმის მოხალისეები".

           1929 წელს პარიზში დაარსდა ჟურნალი     " დამოუკიდებელი კავკასია". მის ყდაზე ეწერა "კავკასიური კონფედერალისტური აზრის ორგანო". 1930 წლის მეორე ნომერში დაიბეჭდა ქართველი ეროვნული დემოკრატი დავით //დათა// ვაჩნაძის წერილი "კავკასიის კონფედერაციის პრობლემა".

   1930-1931 წლებში რიგაში გამოიცა ერთჯერადი ძირითადად პროსომხური მიმართულების ჟურნალი "კავკასია".

   მასში დაიბეჭდა თბილისის ყოფილი გენერალ-გუბერნატორი შალვა მაღლაკელიძის //1894-1976// წერილი "საქართველო//ისტორიული მიმოხილვა და პერსპექტივები//" და ლექსი "საქართველო" ხელმოწერით ა.დ. და ასევე ფოტოგრაფია "მყინვარი ზემო სვანეთში".
//შალვა მაღლაკელიძე,ბერლინის უნივერსიტეტის კურსდამთავრებული და ფილოსოფიის დოქტორი იურისპრუდენციაში, მსახურობდა საქართველოს მთავრობაში 1918-1921 წლებში. 1919-1920 წლებში ის იყო თბილისის გენერალ-გებერნატორი. 1944 წლიდან ვერმახტის გენრალ მაიორი შალვა მაღლაკელიძე
1949-54 წლებში კონრად ადენაუერის სამხედრო მრჩევლად მსახურობდა. 1954 წლის 26 იანვარს ვაჟთან გაიოზ მაღლაკელიძესთან ერთად დააფუძნა ორგანიზაცია "საზღვარგარეთ ქართველ მხედართა დარაზმულობა" მიუნხენში. იმავე წლის აგვისტოში საბჭოთა სუკ-ის აგენტებმა შეიპყრეს,გ.მ.//.

1934-35 წლებში "კავკასიის მთიელთა სახალხო პარტია" ვარშავაში თურქულად და რუსულად გამოსცემდა ყოველთვიურ ჟურნალს "ჩრდილოეთი კავკასია". მისი რედაქტორი იყო ბარასბი ბაიტუგანი.

   ეს ჟურნალი,რომელიც ფაქტიურად იყო ადიღური ემიგრაციის ორგანო,თითქოს ცვლიდა ჟურნალს "კავკასიის მთიელები".

მეათე ნომერში//1935 წლის თებერვალი// ჟურნალის რედაქცია იუწყებოდა:

"ამ ნომერში ჩვენი მკითხველები გაეცნობიან ეხლა შექმნილი კავკასიური კონფედერაციის პრეზიდიუმის ოფიციალურ შეტყობინებას კავკასიური კონფედერაციის საბჭოს შექმნის შესახებ. ესაა კონფედერაციის უმაღლესი ორგანო რომელიც ამიერიდან უნდა გაუძღვეს კავკასიური პოლიტიკის ყველა წამოწყებას.

   ამ ორგანოს შექმნა არის 14 ივლისს ბრიუსელში ხელმოწერილი კავკასიური კონფედრაციის პაქტით განხორციელებული საერთოკავკასიური ერთიანობის განმტიცებისკენ გადადგმული შემდეგი ნაბიჯი .

            ჩვენ ამ ნაბიჯს ვუყურებთ როგორც პატრიოტული გრძნობებით ატაცებულ კავკასიელთა მოქმედებების ერთ-ერთ ლოღიკურ შედეგს.

                   ჩვენ მივესალმებით ახალ საერთოკავკასიურ ორგანოს და ვუსურვებთ ნაყოფიერ საქმიანობას და დასახული ამოცანების გადაწყვეტას".

1934-39 წლებში პარიზში რუსულად,გერმანულად,ინგლისურად,იტალიურად და თურქულად გამოდიოდა ჟურნალები "კავკასია" და "კავკასიის გარიჟრაჟი". ამ ჟურნალების რედაქტორი იყო მთის რესპუბლიკის ყოფილი საგარეო საქმეთა მინისტრი გაიდარ ბამატი// 1890-1965//. ის აქვეყნებდა წერილებს მსოფლიო და კავკასიური პოლიტიკის შესახებ, თავის მოსაზრებებს კავკასიის და კავკასიური დიასპორის მომავალზე. ისლამის თემატიკაზე დაწერილი მისი წიგნები და წერილები ზოგჯერ გამოდიოდა ფსევდონიმით ჟორჟ რივუარ.

1936 წელს ბერლინში ფრანგულად გამოდიოდა ჟურნალი კავკასიის დამოუკიდებლობა //რედაქტორი-გ.ბამატი/.

1937 წლის ივნისიდან პარიზში ქართულად გამოდიოდა ჟურნალი "კავკასია"//რედაქტორი იოსებ ვარამაძე//. ზოგჯერ ის გამოდიოდა ბერლინში//რედაქტორი დავით საღირაშვილი//. ჟურნალზე მითითებული იყო რომ ის იყო "დამოუკიდებელი ეროვნული აზრის ორგანო". ამ ჟურნალში თანამშრომლობდნენ ქართველები//ზურაბ ავალიშვილი.შალვა ამირეჯიბი,ვლადიმერ ახმეტელი,რევაზ გაბაშვილი.გრიგოლ დიასამიძე,მიხეილ კედია,გიორგი კვინიტაძე,ალექსანდრე ნიკურაძე და სხვ. აფხაზები//ვლადიმირ ემხვარი და სხვ.//. აზერბაიჯანელები//აზად ბეი,ხასან ბეი ალიევი// და ჩრდილოკავკასიელები//გაიდარ ბამატი,ალიხან კანტემირი// ემიგრანტები,ზოგჯერ კი დასავლეთებროპელი პოლიტიკოსები//ანრიკო ისაბატო და სხვ//.

   ამ ჟურნალის პირველ ნომერში გაიდარ ბამატის წერილში 1918 წლის მაისი-1937 წლის მაისი შეიძლება წავიკითხოთ:

   "კავკასიელი ერების სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობა იჭედებოდა და ომის ჭექა-ქუხილში და რევოლუციურ მღელვარებებში. ვთქვათ რომ ხანმოკლე იყო ჩვენი სიხარული,ვაღიაროთ რომ ისტორიული ბედის სურვილით და ჩვენს მიერ დაშვებული შეცდომების გამო კავკასია ისევ აღმოჩნდა რუსეთის მახრჩობელა ციხეში.

მაგრამ ვერაფერი გააჩერებს დაუნდობელი ისტორიის მსვლელობას.

   ვერაფერი მოკლავს ჩვენი ხალხების სულს. ვერაფერი დაადამბლავებს მათ შეურიგებელ სწრაფვას დამოუკიდებლობისკენ.

მსოფლიო არაა დაზღვეული ახალი ორომტრიალისგან. მას ელიან მომავლის რწმენით სავსე კავკასიელი ხალხები.

კავკასია ისევ მოიპოვებს დამოუკიდებლობას".

   ჟურნალის იმავე ნომერში დაბეჭდილ წერილში "პოლიტიკური არაბესკები" ცნობილი ქართველი მეცნიერი ზურაბ ავალიშვილი წერს:

   "ბალტიის რესპუბლიკების დამოუკიდებლობის საკითხი გადაწყდა ისე რომ არ გახდა საჭირო მათი გაერთიანება ერთ სახელმწიფოდ.

კავკასიის რესპუბლიკებმა კი ვერ შეინარჩუნეს მათი დამოუკიდებლობა. პოლიტიკურმა,სამხედრო და ეკონომიკურმა დაქსაქსულობამ მათ დიდი ზიანი მოუტანა...

რა ფორმაც არ უნდა მიიღოს მათმა გაერთიანებამ ამ გაერთიანების მიზანია კავკასიელი ხალხების საუკეთესოდ დაცვა და მათი გადარჩენა შინაომებისგან და არეულობისგან.

   ამ მიზნით კავკასიელი ხალხები ალბათ გარკვეულ ფარგლებში დაემორჩილებიან საერთოკავკასიური სახელმწიფოებრიობის დისციპლინას".

1937 წელს "კავკასიის" მეორე ნომერში დაიბეჭდა გერმანიაში საქართველოს ყოფილი ელჩი ვლადიმერ//ლადო// ახმეტელის წერილი "აკციონს-კავკასიელი ერების პროგრამა".

   მასში მკაფიოდაა განსაზღვრული ჟურნალის პროგრამა და მიზანი-კავკასიელების გაერთიანება და ერთიანი კონფედერატული სახელმწიფოს შექმნა.

          მისი ავტორი წერს:

   " ყველა კავკასიელ ხალხს ახსოვს არაკი რომელიც აღბეჭდილია ქართულ მატიანეში "ართლის ცხოვრება".

ამ არაკის თანახმად ჩვენი ხალხები,კავკასიელი ხალხები მოდიან საერთო წინაპრებისგან.

            მათი სრული გაერთიანების მტკიცე საფუძველია გაეოპოლიტიკური პირობების მიერ განსაზღვრული სართო ისტორიული ცხოვრება,თემური სიახლოვე.

   რა ხალხები არ მოდიოდნენ ჩვენი საერთო სამშობლოს დასაპყრობად!...

               ისინი ზოგჯერ ახერხებდნენ ამას. ისინი დროებით იპყრობდნენ ჩვენს მიწებს და იმონებდნენ მოსახლეობას. მათ უთანხმოებები შეჰქონდათ კავკასიელ ხალხებში. ისინი იწვევდნენ ძმების სისხლისმღვრელ შეჯახებებს.

              მიუხედავად ამისა უხსოვარი დროიდან კავკასიაში მცხოვრებმა თემებმა დღემდე შეინარჩუნეს როგორც რასიული თავისებურებები ისე თავისი ენები,ზნე-ჩვეულებები და ტრადიციები.

   სამშობლოს სიყვარულმა ისინი შეაჩვია აზრს რომ საერთო კავკასიური სახელმწიფოს შექმნა აუცილებელია.

   ჩვენმა ბრძენმა ილია ჭავჭავაძემ,რომლის დაბადებიდანაც ას წლისთავს ჩვენ ეხლა ვზეიმობთ, კავკასიელ ერებს მიმართა ჩვენ ან ერთად დავიღუპებით ან ერთად გავიფურჩქნებით.

   ამდენად,ემიგრაციაში გამომავალი კავკასიური პრესის მთავარი ამოცანა იყო კავკასიური პოლიტიკური ორგანიზაციების პოზიციების დაახლოება და მათი გაერთიანება საერთო მიზნისთვის საბრძოლველად.

             მეორე მსოფლიო ომის დაწყება და კავკასიელი პოლიტემიგრანტების პოზიცია:

   კავკასიელ პოლიტემიგრანტთა რადიკალურად განწყობილი ნაწილის აზრით კავკასიის განთავისუფლება შესაძლებელი გახდებოდა მხოლოდ გერმანიის მიერ საბჭოთა კავშირის დამარცხების შემთხვევაში. ამიტომ პარიზში და ბერლინში შეიქმნა კავკასიელ ემიგრანტთა პროგერმანული ორგანიზაციები.

         უკვე 1937 წლის 30 იანვარს ქართული პატრიოტული ორგანიზაცია "თეთრი გიორგის" საფუძველზე შეიქმნა ორგანიზაცია "საქართველოს ფაშისტური დარაზმულობა" რომელსაც სათავეში ჩაუდგა ვერმახტის პოლკოვნიკი//1944 წლიდან გენერალი// შალვა მაღლაკელიძე. ორგანიზაცია გამოსცემდა ჟურნალს "ქართლოსი". ორგანიზაციის მოქმედების პროგრამა და მიზნები გადმოცემულია იმავე წელს პარიზში გამოცემულ წიგნში "მოქმედების და ბრძოლის დებულებები".

                            მის მე-14 პუნქტში ვკითხულობთ : " საქართველო და კავკასია არის ერთიანი მთლიანობა და კავკასიის ხალხთა მჭიდრო კავშირი აუცილებლობაა. დღეს უკვე აღარავინ კამათობს რომ საქართველო და კავკასია ერთიანი მთლიანობაა როგორც გეოგრაფიულად ისე პოლიტიკურად,
ეკონომიკურად და კულტურულად.

   ამაზე მეტყველებს კავკასიის როგორც ძველი ისე ახალი ისტორია- აქედანაა შესაბამისი დასკვნა- კავკასიის ხალხთა მჭიდრო კავშირი აუცილებელია".

            კავკასიელ ემიგრანტთა მემარჯვენე რადიკალური ნაწილი მოქმედებდა პრინციპით "ჩემი მტრის მტერი ჩემი მეგობარია" და ის აღფრთოვანებით შეხვდა გერმანიის მიერ ომის დაწყებას საბჭოთა კავშირის წინააღმდეგ.

                    ზოგ რადიკალს ჰქონდა მათი სამშობლოს ბოლშევიკური რეჟიმისგან განთავისუფლების იმედი და ისინი გერმანელების მხარეზე,მათთან ერთად ომში ჩაებნენ უკვე 1941 წლის 22 ივნისს.

          ცნობილი ქართველი ემიგრანტი მიხეილ ქავთარაძის//1906-2008// მოგონებებში აისახა იმდროიმდელ ქართულ და კავკასიურ პოლიტიკურ ორგანიზაციებში გავრცელებული ურთიერთგამომრიცხავი შეხედულებები.

                აი რას წერს ამის შესახებ მ.ქავთარაძე:

" ომის დაწყებას ქართველები სხვადასხვანაირად შეხვდნენ: ზოგი აღფრთოვანებული იყო,ზოგი ეჭვით უყურებდა ამას და ზოგიც დაიბნა. ...

              გერმანია შეეჯახა ძალას რომლის დამხობაც იყო ჩვენი სამშობლოს თავისუფლების აუცილებელი წინაპირობა.

იყვნენ ემიგრანტები რომლებიც ოცი წელი იბრძოდნენ სამშობლოს თავისუფლებისთვის და რომლებმაც ამ ოცი წლის მანძილზე ვერ მოახერხეს ნამდვილი მოკავშირის პოვნა.

       მაგრამ როდესაც რუსეთს შეუტია გერმანიამ რომელიც იყო ჩვენი ერთადერთი შესაძლებელი მოკავშირე,რუსეთის იმპერიის დაშლაში დაინტერესებული ერთადერთი ძლიერი ქვეყანა, ზემოთ ნახსენებმა ქართველებმა მომხდარი ჩათვალეს ჩვენთვის უარყოფით მოვლენად.

   ამის მიზეზი ის იყო რომ მაშინდელ გერმანიას მართავდა არასიმპატიური რეჟიმი და,ამას გარდა,ეს გერმანია რუსეთის გარდა ეომებოდა ჩვენთვის საკმაოდ სიმპატიურ დემოკრატიულ ქვეყნებს."

             უნდა ითქვას რომ დევნილი მთავრობის წარმომადგენლები და სოციალ-დემოკრატიული პარტიის გამოჩენილი მოღვაწეები კატეგორიულად უარყოფდნენ გერმანელებთან თანამშრომლობას.

   1940 წლის 14 თებერვალს პარიზში ქართველ სოციალ-დემოკრატთა ლიდერმა ნოე ჟორდანიამ დამოუკიდებელი საქართველოს დევნილი დამფუძნებელი კრების წევრების წინაშე მკვეთრად დაგმო ნაციონალ-სოციალისტური გერმანიის ექსპანსიონისტური პოლიტიკა. მან განაცხადა:

   " თავისუფალი ერების დამოუკიდებლობის ესოდენ იოლად მომსპობი გერმანული სახელმწიფო ვერ შეუწყობს საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენას. ჩვენი მომავალი დაკავშირებული იყო და იქნება დემოკრატიულ სახელმწიფოებთან ვინაიდან მხოლოდ ისინი ეპყრობიან პატივისცემით სხვათა თავისუფლებას."

               ამ განცხადების გამო ნ.ჟორდანია დააპატიმრეს გერმანელების მიერ პარიზის ოკუპაციის შემდეგ.

            სულ სხვა პოზიცია ჰქონდათ ემიგრაციაში მყოფ გამოჩენილ კავკასიელ მეცნიერებს,პოლიტიკურ და სამხედრო მოღვაწეებს, რომელთა შორის იყვნენ ქართველებიც// ზურაბ ავალიშვილი,შალვა ამირეჯიბი,ვლადიმირ ახმეტელი,ლეო კერესელიძე,გიორგი კვინიტაძე,შალვა მაღლაკელიძე,მიხეილ წერეთელი და სხვ.//.

                  მათ გერმანიაზე ორიენტაცია აიღეს და "გამარჯვებული მესამე რაიხის" შემადგენლობაში ქართული სახელმწიფოს ადგილზე ფიქრი დაიწყეს მეორე მსოფლიო ომის დაწყებამდე.

             ეს ქართველები იმედოვნებდნენ რომ გამარჯვების შემთხვევაში გერმანია დაეხმარებოდა კავკასიის ხალხებს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენაში. მაგრამ უნდა ითქვას რომ მაშინ გერმანიაში არსებული ნაცისტური რეჟიმი სამწუხაროდ არ აძლევდა მყარ საფუძველს ამ იმედს.ი

                      მეორე მსოფლიო ომის დროს საბჭოთა კავშირს და სტალინურ რეჟიმს ებრძოდნენ არა მარტო რადიკალურად განწყობილი კავკასიელი ემიგრანტები. იყო რუსეთის განმანთავისუფლებელი არმიაც რუსი გენერალი ვლასოვის ხელმძღვანელობით. ამ რუსებს უნდოდათ ბოლშევიზმისგან თავისუფალი რუსული სახელმწიფოს აღდგენა.

            მაგრამ ეს უკვე ცალკე განხილვის საგანია.

   სამწუხაროდ დავიწყებული დიდად საინტერესო ამბავი// ნაწყვეტი ედუარდ აბრამიანის წიგნიდან "დავიწყებული ლეგიონი"//:

   "საფრანგეთის,ბელგიის და ნიდერლანდების სომხური და ქართული ემიგრაციების ხელმძღვანელებმა 1936 წლის მაისიდან გამოაცხადეს ანტისაბჭოთა სომხურ-ქართული კავშირი რომელსაც ჰქონდა თავისი ორგანო "სომხურ-ქართული უნიონი". ეს გამოცემა გამოდიოდა პარიზში რუსულ,სომხურ და ქართულ ენებზე.

   კავშირი აწყობდა ერთობლივ ღონისძიებებს.

ასე მაგალითად 1936 წლის 24 მაისს პარიზის სომხურ ეკლესიაში "რიუ გუჟან", სომხეთის გარდაცვლილი ეროვნული გმირი მხედართმთავარი ანდრანიკის ხსენების დღეს ერთობლივი პანაშვიდი გადაუხადეს თავისი ქვეყნის თავისუფლებისთვის ბრძოლის ველზე დაცემულ სომეხ და ქართველ მეომრებს. პანაშვიდს დაესწრო ქართველთა ასკაციანი დელეგაცია ყველა თავისი მიმდინარეობით და ჯგუფებით.

ლიტურგიის დროს გალობდა შესანიშნავი სომხური გუნდი.

ამის შემდეგ დაიწყო პანაშვიდი და სომხური გუნდის ადგილი დაიკავა ქართულმა გუნდმა.

   სომხურ ეკლესიაში ისმოდა სამხმიანი ქართული გალობა.

   მლოცველ სომხებში გაისმა მოგუდული ქვითინი.

   ღრმად მოხუცმა ეპისკოპოსმა კიბარიანმა,რომელიც წირვის დროს ხელმძღვანელობდა სომეხ სასულიერო პირებს,მღელვარებისგან ათრთოლებული ხმით თქვა:

" უფალო,რა მესმის მე სომხურ ეკლესიაში?! ჩვენი ძველი ძმები ქართველების ხმა! რატომ ვიყავით ამდენ ხანს დაშორებულნი ერთმანეთს? რას ვაკეთებდით აქამდე?

პანაშვიდის დამთავრების შემდეგ ეკლესიიდან ქუჩაში გამავალ სომეხთა და ქართველთა უზარმაზარი ბრბო დიხანს არ იშლებოდა. სომხები და ქართველები საუბრობდნენ და განიხილავდნენ ამ შესანიშნავი,პირველი სომხურ-ქართული საეკლესიო შეხვედრის მნიშვნელობას.

   ახალგაზრდობა მათ შორის ავრცელებდა ბიულეტენს სომხურ-ქართული გაერთიანების დეკლარაციით.

            იმავე დღეს,საღამოს, პარიზის ერთ-ერთ რესტორანში შედგა სომეხ და ქართველ მებრძოლთა ერთობლივი მეგობრული ბანკეტი.

        ორივე მხარემ თქვა მრავალი სიტყვა და წინადადება.

            ყოველთვიური გამოცემა სომხურ-ქართული უნიონი წერდა რომ სომხურ-ქართულ სუფრაზე მეფობდა მარადიული ძმობის,გამორჩეული გამოცოცხლების და კმაყოფილება-სიამოვნების სულისკვეთება.

1941-1945 წლების მოვლენების მონაწილეთა ძირითადი ნაწილი მოქმედებდა ოკუპირებული აღმოსავლური ტერიტორიების სამინისტროს ეროვნულ კომიტეტებში. თავისი საქმიანობით ისინი ხელს უწყობდნენ სომეხთა და ქართველთა ძმური ურთიერთობების განმტკიცებას საერთო მტრის წინააღმდეგ ბრძოლაში.

   კავშირი მოქმედებდა მოკავშირეების მიერ საფრანგეთის განთავისუფლებამდე.

აღვნიშნავთ რომ საფრანგეთის სომხური პროგერმანული ორგანიზაცია ვიგენ შანტის ხელმძღვანელობით საფრანგეთის ოკუპაციამდე ქართველებთან ერთად გერმანულ დაზვერვას გადასცემდა ცნობებს ქვეყანაში არსებული ვითარების და სამხედრო ობიექტების შესახებ

   საბოლოო ანგარიშით ეს ჯგუფები //ყოველი 300-400 კაცის შემადგენლობით// მსახურობდნენ სდ-ში და აბვერში."

   კავკასიის ბუნების უკეთ გასაგებად გავეცნოთ გამოჩენილი კავკასიოლოგის,მრავალი ნაშრომის ავტორი ნატალია გიორგის ასული ვოლკოვას //1931-1997// ზოგ მოსაზრებასაც.

   მის მიერ ჩაწერილი გადმოცემების თანახმად წოვა თუშები არიან ინგუშეთიდან საქართველოში რელიგიური მიზეზების გამო გადასახლებული ინგუშები.

მათ აძალებდნენ ქრისტიანობის უარყოფას და მაჰმადიანობის მიღებას. ისინი არ დათანხმდნენ და გადასახლდნენ საქართველოს მთებში.

სხვა ვერსიით ინგუშეთში,სადაც ცხოვრობდნენ წოვა-თუშების წინაპრები,მცირემიწიანობის პრობლემა იყო. ამიტომ მათ გადაწყვიტეს ახალი,დასახლებისთვის ვარგისი მიწების ძიება.

ადგილს,საიდანაც ისინი წავიდნენ ერქვა ვანი //ვაპი//.

   წოვა თუშების ჩრდილო კავკასიიდან გადასახლების ისტორიას ნ.ვოლკოვა იწერდა საველე ექსპედიციების დროს თვითონ წოვა-თუშების სიტყვებიდან:

"ჩვენ,წოვები,ქართველები ვართ,მაგრამ წარმოშობით ქისტები ვართ და ჩვენი ენა ენათესავება ქისტურ ენას. დღეს წოვები ვართ თუშების ნაწილი,მაგრამ სხვა,დასავლეთის მხარიდან,ქვეყანა ღალღაიდან მოსულები.

   ღალღაები საქართველოს მთებში გადასახლდნენ მაშინ როდესაც შაჰ აბასმა მოინდომა ყველა მთიელის გამაჰმადიანება."

   ნ. ვოლკოვას თქმით წოვა-თუშების წინაპრები საქართველოში გადასახლდნენ ჯეირახის //ჯარიახის// ხეობაში სოფელი ერზის ახლოს მდებარე ადგილიდან ვაბი//ვაპი//.

რუსი ეთნოგრაფი ნ. ვოლკოვას თქმით ჩეჩნეთის მაისტის საზოგადოების მოსახლეობა ოდესღაც ენით და კულტურით ახლოს იყო ქართველებთან და წარსულში ქრისტიანი იყო.

   მეტიც,ჩეჩნურ სოფელში როშნიჩუ რესპონდენტთა სიტყვებიდან ნ.ვოლკოვამ ჩაიწერა თქმულება რომლის თანახმადაც საზოგადოება მალხისტის ჩეჩნები არიან ქართველი მთიელების,ხევსურების შთამომავლები. ხევსურეთიდან გადასახლებულ ქართველთა//ხევსურთა// შთამომავლები.

   ხევსურეთიდან გადასახლებულ ხევსურთა შთამომავლებად თვლის ნ.ვოლკოვა ასევე მეცხალის ხეობის ინგუშური სოფელი შუანის მკვიდრებსაც

   სხვათა შორის ვაინახები //ჩეჩნები// ხევსურთა მეზობელ ფშავებს უწოდებენ "შუო".

ნ.ვოლკოვას მიერ ჩაწერილი ინგუშური თქმულების თანახმად ინგუშეთიდან საქართველოს მთებში გადასახლებული წოვა თუშები ქართველი ხევსურების ნათესავები იყვნენ.

   თითქმის იგივეს ყვება ძველი ისტორიების და გადმოცემების მცოდნე,1928 წელს დაბადებული ადამ ალექსის ძე ჩახროშვილი.

   ეს თქმულება მან კარგად იცის ბავშვობიდან,ის მას არაერთხელ მოუსმენია მოხუცებისგან:

   6 მწყემსი რამოდენიმე ქართული სოფლიდან//5 ქიზიყიდან და 1 გვარად ტურაშვილი სოფელი მატანიდან// მსუყე საძოვრების ძიებაში წავიდნენ ფშავში,გომეწარის ხეობაში,სადაც გაჩერდნენ კიდეც. ფშავში მწყემსებს შეუერთდა კაცი გვარად შველური რომელმაც მათ მოუთხრო ინგუშეთში,
ჯეირახის ხეობაში მდიდარი საძოვრების შესახებ.

      შვიდმა ქართველმა მწყემსმა თავისი ოჯახებით და ფარებით გადაწყვიტეს ბედის ცდა და გადავიდნენ ინგუშეთში. მათ შეუერთდა კიდევ ერთი ადგილობრივი მკვიდრი.

                  ასე მოხდა რომ ერთ ინგუშურ სოფელში გაჩნდა 8 ახალი გვარი//მათ შორის 7 ქართული გვარი//.

                         მათი წარმომადგენლები მალე ასიმილირებული იქნენ,შეერივნენ ადგილობრივ მკვიდრებს.

             ქართველი მწყემსების შთამომავლებისთვის მშობლიურ ენად იქცა ინგუშური ენა. მაგრამ ინგუშეთში დიდი ხნის ცხოვრების მიუხედავად ქართველ ემიგრანტთა შთამომავლებს მუდამ ავიწროებდნენ ადგილობრივი მკვიდრები რომლებიც უკმაყოფილოები იყვნენ იმით რომ მოსულები თავისი ოჯახებით სარგებლობდნენ მათი საძოვრებით და დამკვიდრდნენ მათ მიწაზე.

ამიტომ ქართველი მწყემსები გადავიდნენ ჩეჩნეთში. რამოდენიმე საცხოვრებლის გამოცვლის შემდეგ წოვა-თუშების წინაპრები ბოლოს და ბოლოს დამკვიდრდნენ იტუმ კალეში.

   რამოდენიმე ხნის შემდეგ კი წოვა-თუშების წინაპრები გადავიდნენ თუშეთის პირიქითა საზოგადოებაში და განსახლდნენ სოფლებში გირევი,ჭონთიო და ჭიღო. შემდეგ ისინი იქიდანაც აიყარნენ და გადავიდნენ წოვათში.

           მოკლედ საუკუნეების მანძილზე კავკასიელები მოძრაობდნენ მთელ კავკასიაში. ქართველი მარსაგიშვილების და ინგუში მალსაგოვების ნათესაობა, გვარები ჩერქეზიშვილი, აფხაზი, აფხაზავა, ჩაჩანიძე და ა.შ., აფხაზური გვარი აგრბა ქართულად მეგრელიშვილია// ქართველები აფხაზებს აფსუებს უძახიან და აფხაზები მეგრელს უძახიან აგრუას//, ბალყარეთში ქართული წარმომავლობის გვარი ებზევების არსებობა და ა.შ. მოწმობს იმაზე რომ ისინი ახერხებედნენ დამკვიდრებასაც. არსებობენ წარმოშობით ქართველი ჩრდილოკავკასიელები და არსებობენ წარმოშობით ჩრდილოკავკასიელი ქართველები. სომეხი ორბელიანები დიდი სომეხი ისტორიკოსი სტეფანოზ ორბელიანის თქმით წარმოშობით გიორგი მესამის დროს//დემნას აჯანყების ჩახშობის შემდეგ// სომხეთში გაქცეული ქართველი ორბელიანების შთამომავლები არიან. არის პირიქით შემთხვევებიც.

   უძველეს კავკასიელთა,პალეოკავკასიელთა, იბერიელ-კავკასიელთა//ქართველები,ჩერქეზები, ჩეჩენ-ინგუშები,დაღესტნელები// და კავკასიელთა ასეთი გადაადგილება მთელ კავკასიაში და შერევა და ამ პროცესების ცოდნა აადვილებდა ფიქრს საერთო კავკასიური გაერთიანების შესახებ.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

P.S.

დიდი კავკასიური გაერთიანების შექმნის ქრონოლოგიურად ბოლო მცდელობა იყო 1992 წელს. ამ წლის დასაწყისში ჩეჩნეთის პრეზიდენტმა ჯოხარ დუდაევმა და საქართველოს პრეზიდენტმა ერთად მოუწოდეს დამოუკიდებელი კავკასიური სახელმწიფოების კავშირის მშენებლობისკემ.

   მაშინ ერთ-ერთმა ჩერქეზულმა რესპუბლიკამ,ყაბარდო-ბალყარეთმა, დაუყოვნებლივ გამოთქვა პროტესტი და განაცხადა რომ სურს დარჩენა რუსეთის ფედერაციის შემადგენლობაში.

   1992 წლის აპრილში გროზნოში ტარდებოდა მოლაპარაკებები აზერბაიჯანის მაჰმადიან მოღვაწეებთან და განიხილებოდა ფართო პანკავკასიური კავშირის შექმნის შესაძლებლობა.

          სექტემბერში გროზნოში ჩატარდა მრგვალი მაგიდა რომელზეც იხილებოდა "ერთიანი კავკასიური სახლის"
შექმნის საკითხები. მრგვალ მაგიდაში მონაწილეობდნენ საქართველოს პრეზიდენტი ზ.გამსახურდია,აზერბაიჯანის ეროვნული საბჭოს თავმჯდომარე და აზერბაიჯანის მუფტი. სტუმართა შორის იყო ლიტვის დელეგაცია. მიღებული იქნა შესაბამისი დოკუმენტები.

ეს რა თქმა უნდა ეწინააღმდეგებოდა მოსკოვის გეგმებს. 1980-ანი წლების ბოლოს გამოქვეყნდა საბჭოთა დემოკრატიული მოძრაობის ლიდერი აკადემიკოსი სახაროვის სახელით შემუშავებული დოკუმენტი-ევროპისა და აზიის საბჭოთა რესპუბლიკების კავშირის პროექტი, საბჭოთა კავშირის კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტის გენერალური მდივანი მ.გორბაჩოვი და მის უკან მდგომი ძალები მიზნად ისახავდნენ საბჭოთა კავშირის გადაკეთებას სწორედ ევროპისა და აზიის საბჭოთა რესპუბლიკების კავშირად.

   ამ კავშირში რა თქმა არ ყოფილა ადგილი კავკასიური თანამეგობრობისთვის. სამაგიეროდ ადგილი იყო კრემლის სამხედრო მანქანის მიერ დაცული ვითომ დამოუკიდებელი აფხაზეთისთვის,სამხრეთ ოსეთისთვის,ყარაბაღისთვის და ა.შ. გორბაჩოვი სახაროვის პროექტით ანგრევდა კავკასიას და ამ მისი პროექტის განსახორციელებლად კრემლმა მოკლა დუდაევიც და გამსახურდიაც.

          ჩრდილო კავკასიაში ტროას ცხენი იყო ყაბარდო-ბალყარეთის უნივერსიტეტის მეცნიერული კომუნიზმის პროფესორი, კგბს ინფორმატორი და ანალიტიკოსი იური //მუსა//შანიბოვი.

             ის კგბს თვლიდა დემოკრატიულ და პროგრესულ ძალად და ნალჩიკის უნივერსიტეტში,თავის კაბინეტში მას ეკიდა ანდროპოვის პორტრეტი.

          კგბმ სწორედ ეს ბოდიში პროფესორი გადააქცია ჩრდილო კავკასიის ერთ-ერთ უდიდეს ფიგურად.

         მისი ხელმძღვანელობით მოქმედებდა მშვიდობიანი ქართველების სისხლს ღვრიდა აფხაზეთში კავკასიის მთიელი ხალხების კონფედერაციად წოდებულ ბანდათა ერთობლიობა რომელმაც თავის დედაქალაქად სოხუმი გამოაცხადა.

         ამან და საქართველოს დიპლომირებული და ზედიპლომირებული წრეების უტვინობამაც დაასამარა კავკასიის ერთიან დამოუკიდებელ ერთეულად გაერთიანების კიდევ ერთი ტიტანური მცდელობა.

                  მაგრამ იმედია რომ ეს მცდელობა კიდევ განმეორდება.

Шанибова — преподавателя научного коммунизма в провинциальном Кабардино-Балкарском университете, в конце 80-х ставшего крупнейшим общественным деятелем Северного Кавказа,

Шанибов в статусе аналитика сотрудничает с КГБ, считая эту структуру единственной оппозиционной силой в СССР, и в его университетском кабинете до сих пор висит портрет Андропова.
ლი

Версия для печати

Волкова Наталия Георгиевна (1931-1997)
Видный исследователь-кавказовед, автор многочисленных трудов по самым различным проблемам историко-этнографического кавказоведения. Н.Г. Волковой сделан значительный вклад в изучение этнической истории региона. В рамках этого исследовательского направления была рассмотрена эволюция этнонимической номенклатуры Кавказа, динамика этнических территорий местных народов, их численности и расселения, воссозданы основные этапы формирования этнического состава северокавказского региона, особенности протекания этнокультурных процессов. Н.Г. Волкова много внимания уделяла изучению феномена малочисленных народов. Другим направлением ее научной работы являются грузиноведческие исследования. В научном наследии Н.Г. Волковой - труды по этнографическому источниковедению, историографии и истории кавказоведения.

Основные публикации:

Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. /Кавказский этнографический сборник. М., 1969. Вып. IV. С. 3-54.
Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа. М., 1973. 208 с.
Этнический состав населения Северного Кавказа в XVIII-XX в. М., 1974. 276 с.
Бытовая культура Грузии XIX-XX веков: традиции и инновации. М., 1982. 237 с. ( в соавторстве).
Миграции и этнокультурная адаптация горцев в условиях равнинного Кавказа (XIX-XX вв.) / Расы и народы. Вып. 19. М., 1990. С. 125-142.
Старый Тбилиси. Город и горожане в XIX веке. М., 1990. 272 с. (в соавторстве).

. Согласно собранным Н. Волковой преданиям, причиной переселения цова-тушин из Ингушети явился религиозный вопрос: их принуждали отречься от христианства и обратиться в мусульманство. Чтобы не принять ислам, они покинули свои места обитания и двинулись в горы Грузии. По другой версии, в Ингушети, где жили предки цова-тушин, была проблема малоземелья. Поэтому они решили искать для поселения новые, пригодные земли. Местность, из которой они мигрировали, называлась Вапи (Ваби).
Историю переселения цова-тушин с Северного Кавказа Н. Волкова записывала во время полевых экспедиций со слов самих цова-тушин: «Мы, цовцы, – грузины, но по происхождению кистины, и язык наш родствен кистинскому. На сегодня мы, цовцы, являемся частью тушин, но пришедшими с другой, западной стороны, из страны Галгай. Когда шах Аббас хотел обратить всех горцев в мусульманство, тогда галгайцы подались в горные районы Грузии» (Волкова 1974: 84). Н. Волкова даже указывает то конкретное место, откуда мигрировали предки цова-тушин. Это местность близ села Эрзи в Джейрахском ущелье, именуемая Ваби (Вапи). Согласно ингушским преданиям, причиной переселения цова-тушин из Ингушети было малоземелье. Вместе с тем, согласно зафиксированным в Ингушети

Русский этнограф Н. Волкова отмечает также, что некогда население Майстинского общества Чечни в языковом и культурном плане было близко к грузинам и в прошлом исповедывало христианство. Более того, в чеченском селении Рошничу со слов респондентов Н. Волкова записала предание о том, что чеченцы общества Малхисти являются потомками грузинских горцев – хевсур. Потомками переселенцев из Грузии (Хевсурети) исследователь считает также жителей ингушского села Шуани в Мецхальском ущелье (Волкова 1973: 166, 168). Между прочим, вайнахи (чеченцы) называют грузинскую этнографическую группу пшавелов (пшавов), соседствующую с хевсурами, «шуо».
Вернемся к приведенному в книге Н. Волковой ингушскому преданию, свидетельствующему о родственности переселившихся из Ингушети в горную Грузию цова-тушин с грузинскими горцами хевсурами. Почти аналогичное предание записали мы в 2005 году у замечательного знатока старых историй и преданий Адама Алексеевича Чахрошвили (род. 1928 г.). Это предание ему хорошо известно с детства, он не раз слышал его от стариков: шесть чабанов из нескольких грузинских селений (пятеро из края Кизики и один – по фамилии Турашвили - из села Матани) в поисках сочных пастбищ отправились в Пшави, в Гомецарское ущелье, где и остановились. Здесь, в Пшави, к пастухам присоединился человек по фамилии Швелури, который рассказал им о богатых пастбищах Джейрахского ущелья в Ингушети. Все эти семеро пастухов-грузин со своми семьями и отарами овец решили попытать счастья и перешли в Ингушети. Тут к ним присоединился еще один местный житель. Так в одном из ингушских селений появилось восемь новых фамилий (в том числе семь грузинских), представители которых со временем ассимилировались с коренными жителями.
Для потомков грузинских пастухов ингушский стал родным языком. Несмотря на длительность проживания в Ингушети, потомки грузинских мигрантов постоянно испытывали притеснения со стороны ингушей, недовольных тем, что пришлые люди пользуются их пастбищами, да еще и осели на их земле. Поэтому пастухи-грузины со своими семьями были вынуждены покинуть Ингушети и перебрались в Чечню. Поменяв несколько мест обитания, они наконец осели в Итонхале. Пробыв здесь некоторое время, предки цова-тушин отправились в Пирикитское общество Тушети и расселились в трех здешних селах – Гиреви, Чонтио и Чиго. Затем они покинули и эти места, переселившись в Цовати.

_____________________________

28 См.: Tougouchi-Caianee M. URSS face au problème de Nationalités, Luttich, 1947. C. 349.
29 См.: Киквадзе Н. Указ. соч.
30 См.: Джавахишвили Н. Попытка восстановления Царства Грузинского во время Второй
мировой войны, журнал «История», Тбилиси, 1993, № 1 (на груз. яз.).

http://wap.forumkavkaza.forum24.ru/?1-18-20-00000008-000-0-0-1238164412

Армянские и грузинские диаспоры в Европе: сотрудничество во имя освобождения родины

Сокол: Отрывок из книги Эдуарда Абрамяна "Забытый Легион"

, с мая 1936 года, руководителями армянской и грузинской эмиграций Франции, Бельгии и Надерландов был провозглашён антисоветский армяно-грузинский союз, который также имел свой орган под названием "Армяно-грузинский Унион", издававшийся в Париже на русском, армянском и грузинском языках. Союз организовывал совместные мероприятия, к примеру, 24 мая 1936 года в армянской парижской церкви "рю Жань-Гужан", в день поминовения скончавшегося национального героя Армении полководца Андраника, была отслужена совместная панихида по армянским и грузинским воинам, павшим за свободу своей страны на поле брани. На панихиде в количестве до 100 человек была представлена грузинская делегация со всеми своими течениями и группами. Во время литургии пел прекрасный армянский хор, после чего началась панихида и место армянского занял грузинский хор. В армянской церкви раздавалось гармоничное грузинское трёхголосное пение. В рядах молившихся армян послышался приглушённый плач. Глубокий старец епископ Кибарян, возглавляющий во время службы армянское духовенство, со слезами на глазах, с дрожащим от волнения голосом произнёс: Господи, что я слышу в армянской церкви?! Голоса наших древних братьев - грузин! Почему мы были так долго разлучены? Что мы делали до сих пор?". После окончания панихиды выходившая из церкви на улицу огромная толпа армян и грузин ещё долго не расходилась, отдельными группами беседуя и обсуждая значение этой знаменательной, первой армяно-грузинской церковной встречи. Молодёжь раздавала среди них бюллетень с декларацией Армяно-Грузинского Объединения. В тот же день вечером в одном из парижских ресторанов состоялся совместный товарищеский банкет армянских и грузинских комбатантов (повстанцев. Сокол). На банкете было произнесено с обеих сторон много интересных речей и предложений. Как отмечается в ежемесячнике "Армяно-грузинский Унион", за армяно-грузинским столом царил дух вечного братства, исключительного оживления и удовольствия. Основная часть участников в 1941-1945 гг. действовали в Национальных Комитетах Министерства оккупированных восточных территорий и своими действиями содействовали углублению братских отношений армян и грузин в борьбе против общего врага. Союз действовал вплоть до освобождения Франции союзниками... ...отметим, что прогерманская армянская организация Франции под руководством Вигена Шанта накануне оккупации Франции вместе с грузинами передавала немецкой разведке ценную информацию о ситуации в стране и о её военных объектах. В конечном итоге эти группы - каждая численностью 300-340 человек - перешли на службу в СД и Абвер.

___________________________

________________________________

__________________________

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Эти трения происходили с начала 1992 года. Когда Дудаев и Гамсахурдиа совместно призвали к строительству союза кавказских независимых государств, то одна из черкесских республик – Кабардино-Балкария – немедленно выразила протест, объявив о намерении остаться в составе Российской Федерации. В апреле 1992 года в Грозном велись переговоры с делегацией мусульманских деятелей Азербайджана и обсуждалась возможность создания широкого панкавказского союза. Важно то, что идеология встречи и деятельности определялась как "священная война ислама против ведущейся христианской агрессии России на Кавказе", а цель – как изгнание агрессора. (Заметим, кстати, что эта идеология объективно совпадает с интересами Великобритании и США на Кавказе в связи с участием "Бритиш петролеум" и американских нефтяных корпораций в разработке каспийских шельфовых месторождений. Но об этом – чуть позже).

В сентябре в Грозном прошел круглый стол, посвященный обсуждению альтернативного Конфедерации объединения – "Единого кавказского дома", где присутствовали в числе участников З.Гамсахурдиа, председатель Национального Совета Азербайджана и муфтий Азербайджана, а в числе гостей – делегация из Литвы. По сути итоговых документов этой встречи, Конфедерация должна была быть трансформирована и расширена. После этого осенью Дудаев безуспешно попытался собрать в Грозном руководителей республик региона по вопросу о создании общекавказского государства (они его призыв проигнорировали).

СЕРГЕЙ КУРГИНЯН

СОДЕРЖАТЕЛЬНОЕ ЕДИНСТВО 1994-2000

08.12.1994 : События в Чечне и их возможное воздействие на углубление системного кризиса в России

Сергей Кургинян, Вадим Солохин, Мария Подкопаева

http://lib.ec/b/355014/read

http://www.svoboda.com.ua/?Lev=archive&Id=675

30-09-2004 15:46

йся Че Гевара исламского мира

Когда десять лет назад чеченский полевой командир Шамиль Басаев, ведущий исламский “джихад” против России, впервые взялся за оружие, он выбрал в качестве примера для подражания марксиста-бунтаря из Аргентины Эрнесто Че Гевару. Помимо автомата Басаев постоянно носил с собой его портрет.
“Это был его кумир, — вспоминает в разговоре с журналистами американского издания “The Wall Street Journal” Муса Шанибов, в прошлом — информатор КГБ, помогавший Басаеву превратиться в боевика посреди хаоса, наступившего после распада СССР. — Как и я сам, он был комсомольцем и романтиком. Я ни разу не видел, чтобы он молился”.

остоявши

http://expert.ru/south/2010/16/arhisvoevremennaya_kniga/

Aрхисвоевременная книга 177

Николай Проценко

Книга русско-американского социолога Георгия Дерлугьяна «Адепт Бурдьё на Кавказе» стала едва ли не первой масштабной попыткой вписать кавказские события ХХ века в контекст всемирной истории на материале биографии нашего современника — первого президента Конфедерации горских народов Кавказа Юрия Шанибова

Название книги и её подзаголовок — «Эскизы к биографии в миросистемной перспективе» не должны смущать «неподготовленного» читателя. Дерлугьян — прекрасный стилист, и его исследование ориентировано на «думающую» аудиторию в целом, а не только на коллег по научному цеху, что определённо ставит книгу в ряд интеллектуальных бестселлеров. На её страницах, помимо теоретического анализа, можно найти и развёрнутые очерки о странствиях автора по Кавказу, и его воспоминания детства о жизни в родном Краснодаре, и множество мастерски выписанных портретов героев недавних кавказских событий. Как это часто бывает, книга стала не результатом изначально сложившегося замысла, а была собрана автором за долгие годы. Между знакомством автора с Юрием Шанибовым зимой 1997 года и выходом монографии на английском прошло восемь лет, а в России это, по сути, вообще первая большая книга Дерлугьяна в авторизованном переводе — до этого на русском выходили лишь его интервью и статьи (в том числе в «Эксперте»).

Забытый герой

Фигура крупнейшего французского социолога ХХ века Пьера Бурдьё возникает в заглавии книги совершенно закономерно. Удивительно, но между жизненными траекториями Бурдьё — признанного лидера европейской социальной науки — и Шанибова — преподавателя научного коммунизма в провинциальном Кабардино-Балкарском университете, в конце 80-х ставшего крупнейшим общественным деятелем Северного Кавказа, а ныне основательно забытого, — обнаруживается немало общего. И Бурдьё, сын мелкого почтового служащего с пиренейской окраины Франции, и «простой советский черкес» Шанибов принадлежат к поколению, на глазах которого происходили крупнейшие глобальные трансформации послевоенной эпохи, когда, по образному выражению британского историка Эрика Хобсбаума, для 80 процентов человечества внезапно окончилось Средневековье и традиционная сельская среда резко приблизилась к большому миру. Провинциал, причём не обычный, а выходец из горской среды, оказавшийся в этом самом большом мире, — таков магистральный сюжет биографий Шанибова и Бурдьё, между которыми есть даже лёгкое внешнее сходство, не говоря уже о порывистом нраве и личной харизме. В самом деле, приезжая по делам в Нальчик, невозможно снова не встретиться с Шанибовым, который в свои семьдесят пять производит такое же впечатление, как на тех страницах книги, где речь идёт о его молодости. Здесь уместно вспомнить понятие «габитус» — знаменитый термин Бурдьё, обозначающий набор устойчивых черт и особенностей, которые в своём поведении воспроизводят различные классы и группы общества. Именно эта категория в книге Дерлугьяна становится мостиком, соединяющим биографию отдельного человека и крупномасштабные процессы большой, «структурной» истории, которые чаще всего выходят далеко за рамки срока человеческой жизни.

«Боевитому габитусу» горцев в книге посвящено немало страниц, и биография Юрия Мухаммедовича Шанибова — большого, кстати, почитателя творчества Бурдьё — выступает своего рода коллективным воплощением судьбы горских народов в советскую и постсоветскую эпоху. Сын погибшего в Великую Отечественную кабардинца, Шанибов после войны попадает из родного села в Нальчик, где заканчивает интернат для лучших учащихся Кабардинской АССР, а затем, уже в хрущёвскую эпоху, — юридический факультет Ростовского университета. В начале шестидесятых Шанибов сначала становится директором районного Дома культуры, где успешно борется с процветавшим в те времена хулиганством, пишет разоблачительные статьи в местной газете и на волне «оттепели» оказывается сначала секретарём по пропаганде и агитации республиканского райкома комсомола, а затем — районным прокурором. Но с приходом к власти Брежнева Шанибов отказался принять новые правила игры, и о номенклатурной карьере приходится забыть: теперь он всего лишь университетский преподаватель научного коммунизма. Однако «боевитый габитус» берёт своё: на лекции Шанибова ходят толпы студентов, а сам он активно занимается организацией студенческого самоуправления — по признанию самого Юрия Мухаммедовича, «Педагогическую поэму» Макаренко он знал наизусть. Кстати, чем-то подобным в те же годы занимался Георгий Петрович Щедровицкий — его знаменитые «оргдеятельностные игры» тоже были своего рода тренировкой навыков принятия самостоятельных решений, не случайно из среды методологического кружка Щедровицкого вышло немало российских реформаторов начала 90-х. Однако и Шанибов, и Щедровицкий (судя по его мемуарам) не уходят в андеграунд, остаются нормальными советскими гражданами, реализующими свои творческие амбиции через сложившиеся социальные структуры, в первую очередь университет. Более того, Шанибов в статусе аналитика сотрудничает с КГБ, считая эту структуру единственной оппозиционной силой в СССР, и в его университетском кабинете до сих пор висит портрет Андропова.
«В 89-м году меня пригласили выступить перед руководством республиканского Комитета, рассказать всё, о чём я говорил в своих открытых лекциях, — вспоминает Шанибов. — Я приехал — в зале сидит весь аппарат КГБ республики, и я открытым текстом сказал, что разрыв между самообманом и реальностью, когда партия говорит одно, а страна идёт по другому пути, — это долго не продержится. Когда я закончил выступление и пошёл к выходу, ко мне протянулось два ряда рук».
Перелом в биографии Шанибова наступает именно на рубеже 80-х и 90-х, когда внезапный распад структур государственной власти в Советском Союзе дал неожиданный шанс тем, кто прежде о политической карьере даже не помышлял. В условиях краха старых институтов новые борющиеся за власть коалиции могут приобретать неожиданные формы и драпироваться в самые экзотические одежды, и вот вчерашние советские граждане уже форсированно осваивают термины «демократия», «либерализм», «консерватизм» и, конечно же, «национализм». Последний путь был наиболее предсказуем для Кавказа — так Юрий Шанибов превращается обратно в Мусу Шаниба, вспомнив по прошествии десятков лет своё родовое имя.
Сегодня, спустя почти двадцать лет, история несостоявшегося проекта Конфедерации горских народов Кавказа может показаться незначащим эпизодом на фоне тогдашних «разворачивавшихся процессов», а самому Шанибову обычный историк, скорее всего, отвёл бы более чем скромное место «кавказского Собчака», по чьему-то пренебрежительному определению. Однако социолог Дерлугьян не просто описывает события — его интересует их интерпретация в горизонте «пространств возможности». Иными словами, Дерлугьян оспаривает расхожий тезис о том, что история не имеет сослагательного наклонения, показывая весь спектр возможностей, которые возникали перед советским обществом времён горбачёвской модернизации. «Если бы, допустим, Горбачёву удалось реализовать программу перестройки, то расширенный таким образом Евросоюз формировался бы вокруг треугольника Москва — Париж — Берлин, и Муса Шанибов был бы сегодня либеральным европейцем, как Романо Проди или Вацлав Гавел». Тем более ценной книга оказывается для нынешней ситуации, когда перед Россией в очередной раз стоит задача «великой трансформации», а проблема потенциального распада государства регулярно декларируется на протяжении всей короткой новой российской истории.

З

ИЗ ИСТОРИИ СОТРУДНИЧЕСТВА КАВКАЗСКИХ ПОЛИТИЧЕСКИХ ЭМИГРАНТОВ

[опубликовано 26 Ноября 2010]

Джавахишвили Николай

(В период с 1921-го до начала 1940-х годов)

Р е з ю м е

В статье рассматриваются ключевые аспекты истории политического сотрудничества кавказских эмигрантов в период с 1921-го до начала 1940-х годов.
Основные вопросы истории военно-политического сотрудничества грузин и народов Северного Кавказа в первой половине XX века изучены нами1.
Цель предлагаемого исследования – попытка изучить аспекты истории политического сотрудничества всех кавказских эмигрантов, которые до последнего времени не становились объектом специального изучения. Исследуемый материал впервые включается в научный оборот.
________________________

1 См.: Джавахишвили Н. Борьба за свободу Кавказа (Из истории военно-политического сотрудничества грузин и северокавказцев в первой половине XX века), Тбилиси, 2005.

В в е д е н и е

На протяжении многих веков военно-политические, экономические и культурные отношения между народами Кавказа развивались с различной интенсивностью. Когда Российская империя завоевала всю территорию Кавказа, военно-политическое сотрудничество между кавказскими народами временно прекратилось.

После развала Российской империи (1917 г.) вновь возобновилось военно-политическое сотрудничество Грузии с соседними странами Кавказа. Грузинская демократическая республика, которая существовала с 26 мая 1918 года до марта 1921 года, поддерживала дружеские отношения с соседними странами. Особенно близкие были отношения Грузии с Азербайджаном и Горской республикой. Грузины, по мере своих возможностей, часто помогали своим кавказским соседям.

В Государственном историческом архиве Грузии хранятся документы о взаимоотношениях грузин и соседних кавказских народов в 1918-1921 годах 2 .
После оккупации и насильственной советизации независимых республик Кавказа (Горская республика, Азербайджан и Армения) в феврале-марте 1921 года Красная Армия РСФСР вторглась в последнее независимое государство в регионе – Грузинскую демократическую республику. Значительная часть членов правительств этих государств была вынуждена эмигрировать за рубежом. Кавказские политические и военные деятели обосновались в основном в странах Европы.

Кавказские патриоты не смирились с советским режимом, навязанным силой. Об этом свидетельствуют народные восстания, которые имели место в отдельных районах Кавказа, особенно в 1920-1924 годах.
Противники оккупационного большевистского режима интенсивно сотрудничали и за границей. Они считали необходимым создание единого антибольшевистского центра. Над его созданием работали как на Кавказе, так и за рубежом.

Грузинские патриоты под руководством лидера Народно-демократической партии Спиридона Кедиа еще в марте 1921 года на переговорах в Батуми решили готовить антиболшевистское восстание с целю восстановления грузинской государственности. Военное руководство этим восстанием было предложено полковнику Грузинской армии князю Какуце (Кайхосро) Чолокашвили (1888-1930), который был известен как профессионал, отличавшийся отменной храбростью. Он создал «Отряд поклявшихся», который до подавления народного восстания в Грузии (сентябрь 1924 года) героически воевал с большевистским режимом 3 .

О тесной связи руководителей грузинского национально-освободительного движения с лидерами соседних кавказских народов свидетельствуют и архивные документы 4 .
Антибольшевистское восстание в Грузии, как и других стран Кавказа, советская власть потопила в крови. Начались жестокие репрессии. Общее число лиц, павших на поле боя, а также расстрелянных за участие в восстании или сочувствие к восставшим, достигло 4 тысяч человек 5 .
_____________________________
2 См.: Центральный государственный исторический архив Грузии, фонд 1861, опись № 1, дело № 58, № 655; опись № 2, дело № 3, №13; фонд 1864, опись № 1, дело № 25, № 38; фонд 1969, опись № 2, дело № 34; фонд 2037, опись № 1, дело № 7.
3 См.: Джавахишвили Н. Указ. Соч. С. 44-69.
4 См.: Архив Президента Грузии, фонд 14, опись № 2, дело № 28, С. 25-26.
5 См.: Киртадзе Н. Каин, где твой брат?! Кровавые страницы истории грузин, Тбилиси, 1998,
С. 190 (на груз. яз.).

Сотрудничество кавказских политических эмигрантов

В эмиграции кавказские патриоты поддерживали тесные связи и активно продолжали сотрудничество.
8 мая 1921 года в Париже состоялось совещание кавказских эмигрантов, в котором участвовали представители Грузии, Азербайджана, Армении и Северного Кавказа. На совещании принимали участие: грузины – Евгений Гегечкори, Николай (Карло) Чхеидзе, Ноэ Рамишвили, Григол Вешапели, Константин Сабахтарашвили, Михаил Сумбаташвили; азербайджанцы – А. Шейх-ул-Исламов, Д. Гаджибеков, М. Магерамов, А. Топчубашев; армяне – А. Агаронян, А. Хатисян, Н. Бекзадян. Северный Кавказ представлял чеченец А.Чермоев.

Тапа Чермоев

На совещании были намечены пути свержения большевистского режима, создания общекавказского блока.
10 июня участники совещания заключили соглашение о создании Совета Союза Кавказских республик для ведения борьбы против большевизма единым фронтом 6 .

2 октября в Стамбуле было основано «Единое информационное бюро Кавказских республик», которому было поручено ведение совместных работ в следующих направлениях: признание независимости Кавказских республик, безусловное признание права на самоопределение всех кавказских народов, осуществление демократической платформы борьбы, установление народовластия, уничтожение крупного землевладения, передача земли крестьянам в частную собственность 7 .

9 ноября в Париже состоялось новое совещание кавказских эмигрантов. Наряду с прочими было принято также решение о том, что резиденция Штаба кавказских военных дел обоснуется в Париже, а ядро общего руководства – где-нибудь недалеко от Кавказа 8 .

В ноябре 1924 года в Стамбуле, на базе Кавказской конфедерации был основан «Кавказский освободительный комитет». Кроме политического, это событие имело чисто морально-психологическое значение.
_______________________________________

6 См.: Дело Паритетного комитета антисоветских партий Грузии (обвинительное заключение), Тбилиси, 1925, С. 8-9 (на груз. яз.).
7 См.: Грдзелидзе Р. Народное восстание 1924 года в Грузии, Тбилиси,1992, С.12 (на груз.яз.).
8 См.: Киртадзе Н. Восстание 1924 года в Грузии, Кутаиси, 1996, С. 120-123 (на груз. яз.).

Соответствующий акт был подписан представителями Грузинской и Азербайджанской республик и горских народов Северного Кавказа. Среди них были: с грузинской стороны – члены Национал-демократической партии Михаил Церетели, Давид Вачнадзе, Александр Асатиани; со стороны Азербайджана – Хосров Султан-заде, Абдула Али Эмирджан, Шейхул Ислам-заде; со стороны Северного Кавказа – Хайтек Намитов (черкес), Васан-Гирей Джабаги (чеченец), Алихан Кантемир (осетин) 9 .

Шалва Амирэджиби

Из всех кавказских эмигрантских политических организаций, существовавших в различных странах мира, самым организованным было объединение «Промеей», созданное в Варшаве в 1925 году. В основании этого политического движении участвовали эмигрантские организации Грузии, Азербайджана, Северного Кавказа, Украины и Туркестана.

В этом объединении видную роль играл внук Имама Шамиля – Мухаммад-Саид Шамиль (1901-1981). Он был признанным лидером северокавказской ди¬ас¬поры в Турции и странах Ближнего Востока и одним из инициаторов и руководителей Народной партии горцев Кавказа 10 .
Из-за противостояний с азербайджанцами, армянские эмигранты традиционно не желали участвовать на политических совещании кавказских эмигрантов. Для объединения сил решили в какой-то форме включить армянских эмигрантов в общекавказскую организацию с помощью грузин. С этой целью, в 1933 году был создан «Армяно-грузинский унион» под руководством Давида Вачнадзе, но этот союз не просуществовал долго.

В мае 1933 года Комитет независимости Кавказа опубликовал проект Пакта Кавказской конфедерации и обращение к народам Кавказа в связи с 15-летием восстановления независимости. Этот проект высоко оценил грузинский ученый-эмигрант Михаил Мусхелишвили 11 .

________________________________________

9 См.: Даушвили Р. Кавказская конфедерация, журн. «Кавказский вестник», № 3, Тбилиси, 2001, С. 130.
10 См.: Муртазалиев А. Писатели Дагестанского зарубежья (Биобиблиографический справочник), Махачкала, 2006, С. 63.
11 См.: Мусхелишвили М. Пакт Кавказской конфедерации, газета «Тависупали Сакартвело» («Свободная Грузия»), Париж, 1934, № 90, С. 8-9 (на груз. яз.).

14 июня 1934 года в столице Бельгии Брюсселе вышеуказанный Пакт подписали: бывший председатель Национального совета Азербайджана, руководивший в то время Национальным центром, Эмин Расул-заде, бывший министр иностранных дел, а потом председатель парламента Азербайджана, руководитель делегации Алимардан бек Топчубашев, бывший председатель правительства Грузинской демократической республики Ноэ Жордания, бывший полномочный посол Грузии во Франции Акакий Чхенкели, северокавказцы – Мамед Гирей Сунши, Ибрагим Чулик и Таусултан Шакман. В Пакте Кавказской конфедерации были сформулированы основополагающие принципы конфедерации. Они опирались на принципы взаимного равенства.

Гайдар Баммат

Кавказский совет, избираемый специально, и его исполнительный орган – Президиум должны были руководить национально-освободительной борьбой народов Кавказа. В Пакте было заявлено: «Национальные центры Азербайджана, Северного Кавказа и Грузии, принимая во внимание, что всестороннее развитие наций возможно лишь в условиях их полной независимости, уверенные в том, что достижение этой цели крайне трудно без объединения всех сил Кавказа в пределах общих границ, уверенные в том, что подобным союзом каждая нация Кавказа обретет реальную гарантию своего суверенитета, необходимого для полного развития интеллектуальных и материальных сил, уверенные в том, что, принимая основы Союза кавказских республик, они опираются на поддержку всех своих соплеменников, единодушные в том, что конфедерация как политическая форма кавказских государств диктуется географическим и экономическим единством этих стран, объявляют следующие основы Кавказской конфедерации:

1. Кавказская конфедерация, сохраняя внутри каждой республики национальную самобытность и обеспечивая суверенитет, в иностранных делах будет действовать от имени всех республик как международная единица высшего порядка. Конфедерация будет иметь общую политическую и таможенную границу.

2. Внешней политикой республик, входящих в Конфедерацию, будут руководить соответствующие органы Конфедерации.

3. Защита границ Конфедерации будет возложена на армию Конфедерации, составленную из армий, входящих в Конфедерацию, с единым главным командованием, которое подчиняется руководящим органам Конфедерации.

4. Все проблемы, которые могут возникнуть между республиками, входящими в Конфедерацию и урегулирование которых путем прямых переговоров окажется невозможным, должны быть переданы арбитражному или Верховному суду Конфедерации республик, вошедших в Конфедерацию, органы которых обязуются принять без изменений и выполнить все постановления Верховного суда.

5. Комиссия экспертов разработает в ближайшее время проект Конституции Кавказа с учетом принципов, сформулированных выше. Этот проект станет базой для работы первого Учредительного собрания каждой республики.

6. В этом Пакте оставлено место для Армянской республики» 12 .
За принятием этого Пакта последовали положительные отзывы в европейской прессе.
Ноэ Жордания особо подчеркивал историческое значение Пакта. В 1934 году в издаваемой в Париже грузинской газете «Брдзолис хма» («Голос борьбы») он писал: «Пакт Кавказской конфедерации... не есть импровизация, новость, выдуманная и сочиненная за границей. Он идет с самого Кавказа, от насущной потребности и необходимости проживающих там наций.

Мы здесь только дали ему юридическую форму, сформулировали его статус, дали письменную базу той борьбе за свободу, которую в нашей стране ведут все вместе: азербайджанец, грузин, армянин и горец. Эти четыре народа, с незапамятных времен поселившиеся на одной территории рядом друг с другом, были связаны друг с другом и связаны сегодня своими жизненными интересами. Один не сможет пойти вперед без других, один не сможет свалиться, не повлекши за собой других.

За потерей Грузией свободы последовала потеря свободы для всего Кавказа в ХIХ веке; за потерей свободы Кавказом последовала потеря свободы Грузией в ХХ веке. Так было всегда, так будет и в будущем. Или вместе в свободе, или раздельно в рабстве. Третьей дороги не дано историей. Кавказские народы осознали эту истину, они борются, взявшись за руки, против тирании. Наш Пакт – лишь юридическое выражение сегодняшней борьбы и завтрашней победы...
_________________________
12 См.: «Самшобло» («Родина»), Ежемесячный журнал национально-демократического направления,
Париж, 1934, № 16 (на груз. яз.).

Народы Кавказа, стоя на почве Пакта, призывают все угнетенные народы и нации Советского Союза разрушить объединенными силами коммунистическую тиранию и построить жизнь в общем согласии наций и народов на основе свободы и добрососедства» 13 .

Георгий Квинитадзе

15 сентября 1934 года в десятую годовщину Кавказской Конфедерации по инициативе грузинской колонии в Варшаве собрались представители кавказских колоний, а также поляки и украинцы. Грузин возглавлял Котэ Имнадзе, Азербайджанцев – Мирза Бала, северокавказцев – Мамед Гирей Сунши.

Собрание открыл председатель грузинской колонии и политического комитета вышеупомянутый К. Имнадзе, который на польском языке рассказал о восстании 1924 года и его результатах. Он заявил что стремление кавказских народов к свободе неоднократно подавлялось, что кавказцы лишь совместными усилиями могут достигнуть желаемой цели – обрести независимость. По его же заявлению, именно ради этого подписали Пакт представители народов Кавказа.

В мае 1935 года кавказская колония приняла активное участие в похоронах друга и покровителя кавказских эмигрантов, известного государственного и военного деятеля Польши, маршала Юзефа Пилсудского. 15 мая священник Г. Перадзе отслужил панихиду за упокой души маршала в Варшавской православной церкви.

1 июня того же года в праздничном мероприятии, посвященном Дню независимости Кавказа, активное участие приняли представители кавказской колонии. В президиуме находились К. Имнадзе, представитель Азербайджана – М. Бала и представитель горцев Северного Кавказа М. Гирей Сунши.

На сессии Кавказской конфедерации, состоявшейся в сентябре 1936 года, были заслушаны доклады представителей Грузии, Азербайджана, Северного Кавказа и т. д. 25 сентября председателю ХVII заседания Лиги наций – Сааведру Ламасу они представили чрезвычайный документ, а 28 сентября – Меморандум и Пакт, подписанный представителями Грузии, Азербайджана и Северного Кавказа.

В Меморандуме отмечалось, что кавказские народы, борющиеся за независимость, уверены в поддержке прогрессивного человечества 14 .
Кавказская конфедерация поддерживала тесные связи с аналогичными организациями других народов, входивших в состав бывшей Российской империи.
_____________________________
13 См.: Жордания Н. Кавказская конфедерация, газета «Брдзолис хма» («Голос борьбы»), Париж, 1934, № 45 (на груз. яз.).
14 См.: Даушвили Р. Кавказская конфедерация, журн. «Кавказский вестник», № 3, Тбилиси, 2001, С. 130-132.

Пресса кавказских политических эмигрантов

Кавказские эмигранты в разное время, в разных городах Европы издавали журналы, в которых отражалась общекавказская проблематика. Эти журналы выходили под различными названиями, в основном на русском языке, чтобы быть доступными для всех кавказцев.

В 1929 году «Народная партия горцев Кавказа» в Париже на русском языке издавала журнал «Горцы Кавказа», редактором которого являлся Тамбий Элекхоти 15 .
В этом журнале сотрудничали и грузины. В № 2-3 за 1929 год в журнале была опубликована статья грузинского национал-демократа Георгия Гвазава «Добровольцы русского империализма» 16 .

Барасби Байтуган

В 1929 году в Париже был основан журнал «Независимый Кавказ». На его обложке было указано – «Орган Кавказской конфедералистской мысли».
В № 2 за 1930 год в нем была опубликована статья грузинского национал-демократа Давида (Дата) Вачнадзе «Проблема Кавказской конфедерации».

1930/31 годах в Риге был издан разовый журнал «Кавказ» (сборник связи кавказцев на чужбине), в основном проармянского направления. В нем были опубликованы статья бывшего тбилисского генерал-губернатора Шалвы Маглакелидзе (1894-1976) – «Грузия (исторический обзор и перспективы)» и стихотворение «Грузия» за подписью А. Д., а также фотография «Ледник в Верхней Сванетии»17 .

В 1934-1935 годах «Народная партия горцев Кавказа» в Варшаве на турецком и русском языке издавала ежемесячный журнал «Северный Кавказ», редактором которого являлся Барасби Байтуган.
Этот журнал, который фактически являлся органом адыгской эмиграции, как бы заменял журнал «Горцы Кавказа».

В десятом номере (февраль 1935 года) редакция журнала извещала: «В настоящем номере наши читатели ознакомятся с официальным сообщением президиума недавно состоявшейся Кавказской конфедерации, в котором объявляется о создании Совета Кавказской конфедерации, высшего органа, призванного руководить отныне всеми начинаниями кавказской политики.
________________________________

15 См.: Хуако З. Мир печати Адыгеи, Майкоп, 2003, С. 473.
16 См.: Шарадзе Г. История грузинской эмигрантской журналистики, т. 8, Тбилиси, 2005, С. 408 (на груз. яз.).
17 См.: Там же.

Создание этого органа является дальнейшим шагом по укреплению общекавказского единства, реализованного подписанным 14 июля в Брюсселе пактом Кавказской конфедерации.
Рассматривая этот шаг как одно из логических следствий обуреваемых патриотическими чувствами кавказцев, мы приветствуем новый общекавказский орган и желаем ему плодотворной деятельности по утверждению намеченных задач» 18 .

В 1934-1939 годы в Париже на русском, немецком, английском, итальянском и турецком языках издавали журналы «Кавказ» и «Заря Кавказа». Редактором этих журналов являлся бывший министр иностранных дел Горской республики Гайдар Баммат (1890-1965). Он публиковал статьи по проблемам мировой и кавказской политики, свои размышления о будущем Кавказа и кавказской диаспоры. Иногда его книги и публикации, написанные на исламскую тематику, выходили под псевдонимом «Жорж Ривуар» 19 .
В 1936 году в Берлине на французском языке выходил журнал «Независимость Кавказа» (редактор – Г. Баммат).

С июня 1937 года журнал «Кавказ» выходил в Париже и на грузинском языке (редактор Иосиф Гварамадзе). Иногда он выходил в Берлине (редактор Давид Сагирашвили). На журнале было указано, что он являлся «Ежемесячным органом независимой национальной мысли».

В журнале сотрудничали как грузинские (Зураб Авалишвили, Шалва Амиреджиби, Владимир Ахметели, Реваз Габашвили, Григол Диасамидзе, Михаил Кедиа, Георгий Квинитадзе, Александр Никурадзе и др.), так и абхазские (Владимир Эмхвари), азербайджанские (Азад-бей, Хасан-бей Алиев) и северокавказские (Гайдар Баммат, Алихан Кантемир) эмигранты, а иногда и западноевропейские политики (Энрико Инсабато и др.) 20 .

В первом номере «Кавказа» в статье Гайдара Баммата «Май 1918 – май 1937» можно прочесть: «В громе войны и революционных волнениях ковалась государственная независимость кавказских наций. Скажем, что короткой была наша радость, признаемся, что по желанию исторической судьбы и из-за совершенных нами ошибок, Кавказ еще раз оказался в российской удушающей тюрьме.
Но никто не может остановить ход беспощадной истории.
___________________________

18 См.: Хуако З. Указ. соч. С. 453.
19 См.: Муртазалиев А. Указ. соч. С. 47.
20 См.: Шарадзе Г. Указ. соч. С. 398-400.

Нет на свете силы, способной убить душу наших наций или парализовать их непримиримое стремление к независимости. В новом водовороте, от которого мир не застрахован и который нации, порабощенные Россией, ожидают с полной верой в будущее, Кавказ снова обретет утерянную независимость» 21 .

В статье «Политические арабески», опубликованной в этом же номере журнала, известный грузинский ученый Зураб Авалишвили пишет: «Вопрос о независимости Балтийских республик был решен таким образом, что не оказалось нужным прибегнуть к такой мере, как объединение в одно государство. Кавказские же республики не смогли сохранить свою независимость. Политическая, военная и экономическая разобщенность нанесла им довольно большой вред…

Какой бы вид не приняло их объединение, его назначение состоит в том, чтобы наилучшим образом защитить все кавказские народы и при этом спасти их от междоусобицы и смуты. С этой целью кавказские нации не откажутся, видимо, и от того, чтобы, в определенных рамках, подчиниться и дисциплине общекавказской государственности» 22 .

В статье «Акционс-программа кавказских наций», опубликованной в № 2 «Кавказа» за 1937 год, четко определены программа и цель журнала – объединение кавказцев и создание единого конфедеративного государства.

Ее автор, бывший посол Грузии в Германии Владимир (Ладо) Ахметели пишет: «Известна притча, сохраненная всеми кавказскими народами, запечатленная, между прочим, и в грузинской летописи «Картлис цховреба» («Летопись Картли»), о том, что все эти нации происходят от одних предков…
Общая историческая жизнь, общинная близость, обусловленная геополитическими условиями, похожие нравы и обычаи являются твердой основой для их полного объединения. Какие только народы не шли на нашу общую родину для ее покорения!..

Иногда это им удавалось. Они временно завоевывали наши земли, порабощали их население, вносили раздор в их многообразное лоно и разжигали кровавые столкновения между братьями.
______________________________
21 См.: Баммат Г. Май 1918 – май 1937, журнал «Кавкасиа» («Кавказ»), Париж, 1937, № 1 (на груз. яз.).
22 См.: Авалишвили З. Политические арабески, журнал «Кавкасиа» («Кавказ»), Париж, 1937, № 1 (на груз. яз.).

Несмотря на это, общины, проживающие на Кавказе с незапамятных времен, все же смогли до нынешних дней сохранить как расовые особенности, так и свои языки, нравы, обычаи и традиции.
Любовь к родине приучила их к мысли, что создание общей кавказской государственности необходимо.
Наш мудрый Илья Чавчавадзе, столетие со дня рождения которого мы сейчас празднуем, обратился к кавказским нациям: «Мы или погибнем вместе, или вместе расцветем!» 23 .

Таким образом, основной целью кавказской прессы, издающейся в эмиграции, являлось сближение позиций кавказских политических организаций и их объединение для борьбы за общую цель.

Начало II мировой войны и позиция кавказских политических эмигрантов

Радикально настроенная часть кавказских политиков в эмиграции считала, что освобождение Кавказа станет возможным лишь в случае победы Германии над Советским Союзом, поэтому в Париже и Берлине были основаны прогерманские организации кавказских эмигрантов.

Уже 30 января 1937 года в Париже, на базе грузинской патриотической организации «Тетри Гиорги» («Белый Георгий»), была создана организация «Сакартвелос фашистури даразмулоба» («Фашистский отряд Грузии»). Ее возглавил полковник (с 1944 года – генерал) вермахта, вышеупомянутый Шалва Маглакелидзе. Организация издавала свой печатный орган – журнал «Картлоси» 24 . Программа действий и цели этой организации приведены в книге «Положения к деятельности и борьбе», изданной в Париже в том же году.

В ее XIV пункте можно прочесть: «Грузия и Кавказ – единое целое и тесный союз народов Кавказа – необходимость. Сегодня уже никто не спорит, что Грузия и Кавказ – единое целое, как географически, так и политически, экономически и культурно; об этом свидетельствует как древняя, так и новая история Кавказа и из этого проистекает и соответствующий вывод: тесный союз кавказских народов необходим» 25 .
_____________________________
23 См.: Ахметели В. «Акционс-Программа» кавказских народов, журнал «Кавкасиа» («Кавказ»), Париж, 1937, № 2 (на груз. яз.).
24 См.: Шарадзе Г. Указ. соч. С. 97.
25 См.: См.: Шарадзе Г. Указ. соч. С. 110-111.

Шалва Маглакелидзе

Действуя по принципу «Враг моего врага – мой друг», праворадикальная часть кавказских эмигрантов встретила начало войны Германии против СССР с восторгом. Некоторые из них, в надежде на освобождение своей родины от большевистского режима, вступили в борьбу вместе с немцами уже 22 июня 1941 года.

В воспоминаниях известного грузинского эмигранта Михаила Кавтарадзе (1906-2008) нашли отражение взаимоисключающие взгляды, распространенные в грузинских и других кавказских политических организациях того времени.

Вот что пишет об этом М. Кавтарадзе: «Начало войны было встречено грузинами по-разному: некоторые поддались восторгу, кое-кто посмотрел на это с подозрением, а кое-кто растерялся… Германия столкнулась с силой, низвержение которой было необходимым предварительным условием для свободы нашей родины. Были эмигранты, посвятившие двадцать лет борьбе за свободу родины и в течение этих двадцати лет не сумевшие найти ни одного истинного союзника. Но когда Германия, страна, являющаяся единственным возможным нашим союзником, единственная из больших государств, заинтересованная в распаде Российской империи, стала наступать на Россию, упомянутые выше грузины сочли случившееся явлением отрицательным для нас.

Причина состояла в том, что тогдашней Германией управлял несимпатичный режим и, кроме того, эта Германия, кроме России, воевала и с довольно симпатичными для нас демократическими странами» 26 .

Следует отметить, что представители правительства в изгнании видные деятели социал-демократической партии категорически отказались от сотрудничества с немцами.
14 февраля 1940 года, в Париже, лидер грузинских социал-демократов Ноэ Жордания в присутствии вынужденно эмигрировавших членов Учредительного собрания независимой Грузии резко осудил экспансионистскую политику национал-социалистической Германии 27 .
__________________________

26 См.: Кавтарадзе М. 100 лет жизни (Воспоминания, публицистика, переводы, стихи), Тбилиси, 2007, С. 111-112 (на груз. яз.).
27 См.: Киквадзе Н. Национал-социализм и грузинские профессоры, газета «Дрони» («Времена»), Тбилиси, 1993, № 16-19 (на груз. яз.).

Он заявил: «Невозможно, чтобы германское государство, столь легко разрушающее независимость свободных наций, способствовало бы восстановлению независимости Грузии. Наше будущее было и будет связано с демократическими государствами, так как только они могут с уважением относиться к свободе других» 28 .

Следует отметить, что это заявление стало причиной ареста Н. Жордания после оккупации немцами Парижа 29 .
Совершенно иную позицию занимали находящиеся в эмиграции видные кавказские ученые, политические и военные деятели, среди которых были и грузины: Зураб Авалишвили, Шалва Амиреджиби, Владимир Ахметели, Лео Кереселидзе, Георгий Квинитадзе, Шалва Маглакелидзе, Михаил Церетели и др. Еще до начала Второй мировой войны они взяли ориентир на Германию и начали думать о будущем месте грузинского государства в составе «победоносного III рейха» 30 .

Указанные выше эмигранты надеялись, что в случае победы Германия поможет кавказским странам в восстановлении государственной независимости, как это случилось в мае 1918 года. Отметим, однако, что существующий в то время в Германии нацистский режим, к сожалению, не давал твёрдого основания надеять¬ся на подобный поворот событий.

Во время Второй мировой войны вышеуказанное сотрудничество имело особенно интенсивный характер. Тогда радикально настроенная часть не только кавказской, но и славянской (в том числе и русской) политической эмиграции в рядах немецкой армии воевала против своего общего врага – большевизма. Но этот исторический факт уже не входит в хронологические рамки предлагаемой статьи.

_____________________________

28 См.: Tougouchi-Caianee M. URSS face au problème de Nationalités, Luttich, 1947. C. 349.
29 См.: Киквадзе Н. Указ. соч.
30 См.: Джавахишвили Н. Попытка восстановления Царства Грузинского во время Второй
мировой войны, журнал «История», Тбилиси, 1993, № 1 (на груз. яз.).

З а к л ю ч е н и е

Таким образом, как видно из статьи, после того как Красная Армия оккупировала независимые республики Кавказа (Горская республика, Азербайджан, Армения и Грузия), значительная часть членов правительств этих государств была вынуждена эмигрировать за рубеж. Кавказские политические и военные деятели обосновались в основном в странах Европы.
Противники оккупационного большевистского режима интенсивно сотрудничали в эмиграции. Они считали необходимым создание единого антибольшевистского центра. Над его созданием работали как на Кавказе, так и за рубежом.

С 1921 года в разных столицах иностранных государств (Стамбул, Париж, Брюссель, Варшава и т. д.) часто проводились совещания кавказских эмигрантов.
В разное время они заключили соглашение о создании Совета Союза Кавказских республик для ведения борьбы против большевизма единым фронтом, основали «Единое информационное бюро Кавказских республик» и т. д. Было принято решение о том, что резиденция Штаба кавказских военных дел обоснуется в Париже, а ядро общего руководства – где-нибудь недалеко от Кавказа. В 1924 году в Стамбуле на базе Кавказской конфедерации был основан «Кавказский освободительный комитет».

В 1925 году в Варшаве учредили самую сильную политическую организацию кавказских эмигрантов «Прометей». Из-за противостояния с азербайджанцами, армянские эмигранты традиционно не желали участвовать на политических совещаниях кавказских эмигрантов. Для объединения сил приняли решение в какой-то форме включить армянских эмигрантов в общую кавказскую организацию с помощью грузин.

С этой целью, в 1933 году был создан «Армяно-грузинский унион», который не просуществовал долго.
В 1933 году Комитет независимости Кавказа опубликовал проект Пакта Кавказской конфедерации, который в следующем году подписали в Брюсселе. В Пакте были сформулированы основополагающие принципы конфедерации. Он опирался на принципы взаимного равенства. Кавказский совет, избираемый специально, и его исполнительный орган – Президиум должны были руководить национально-освободительной борьбой народов Кавказа.
На сессии Кавказской конфедерации, состоявшейся в сентябре 1936 года , были заслушаны доклады представителей Азербайджана, Грузии, Северного Кавказа и т. д. Председателю ХVII заседания Лиги наций они представили Меморандум и Пакт. В Меморандуме отмечалось, что кавказцы, борющиеся за независимость, уверены в поддержке прогрессивного человечества. Конфедерация поддерживала тесные связи с аналогичными организациями других народов, входивших в состав бывшей Российской империи.

Кавказские эмигранты в разное время на разных языках издавали журналы под различными названиями, где отражалась кавказская проблематика. Основной целью эмигрантской прессы являлось сближение позиций кавказских политических организаций и их объединение для борьбы за общую цель.
Радикально настроенная часть кавказских эмигрантов надеялась, что освобождение Кавказа станет возможным лишь в случае победы Германии над СССР. Поэому к концу 1930-х годов в Париже и Берлине были основаны прогерманские организации кавказских эмигрантов. Политическое сотрудничество кавказских эмигрантов с переменной интенсивностью продолжалось до начала войны между Германией и СССР.

ვიკითხოთ

среда, 17 июля 2013 г.

დავით ვაჩნაძის "კავკასიის პრობლემა" და პრობლემები

СЕРГЕЙ КУРГИНЯН

СОДЕРЖАТЕЛЬНОЕ ЕДИНСТВО 1994-2000

08.12.1994 : События в Чечне и их возможное воздействие на углубление системного кризиса в России

Aрхисвоевременная книга 177

Забытый герой

З

Комментариев нет:

Отправить комментарий

среда, 17 июля 2013 г.

დავით ვაჩნაძის "კავკასიის პრობლემა" და პრობლემები

СЕРГЕЙ КУРГИНЯН СОДЕРЖАТЕЛЬНОЕ ЕДИНСТВО 1994-2000

08.12.1994 : События в Чечне и их возможное воздействие на углубление системного кризиса в России

Aрхисвоевременная книга 177

Забытый герой

З

Комментариев нет:

Отправить комментарий

среда, 17 июля 2013 г.

СЕРГЕЙ КУРГИНЯН

СОДЕРЖАТЕЛЬНОЕ ЕДИНСТВО 1994-2000