ვლადიკავკაზის არქივებიდან-გ.ი.თარხან მოურავი და სხვები

ისლამ-ბეკ მარზოევი,ვლადიკავკაზი

 

 

 

 

 

    მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში და მეოცე საუკუნის დასაწყისში ჩრდილო კავკასიელები დაიძრნენ იმ ცოდნის მისაღებად რისი მიღებაც შესაძლებელი იყო რუსეთის იმპერიაში. სწორედ ამ დროს გაჩნდნენ მათ შორის პირველი პროფესიონალი ინჟინრები,მწერლები,მხატვრები,პოეტები და ა.შ.

              უმაღლესი განათლების მისაღებად მთიელები მიდიოდნენ რუსეთის და ევროპის დიდ ქალაქებში,იქ სადაც იყო შესაბამისი სასწავლებლები. 

 

             მიდიოდნენ  სანკტ პეტერბურგშიც,რომლის ინსტიტუტებში და უნივერსიტეტებში მიიღეს განათლება კულტურის მრავალმა მოღვაწემ,მრავალმა ექიმმა, მრეწველმა.

           მშობლიური კავკასიისგან დაშორება,სხვა კულტურული გარემო,თავისი კულტურული მეობის ცოდნა ერთმანეთთან დაახლოებისკენ უბიძგებდა კავკასიის სხვადასხვა ხალხის წარმომადგენლებს.

                  გაჩნდა მრავალი საზოგადოება,წრე,სალონი რომლებშიც ერთმანეთს და პეტერბურგის ინტელიგენციას ხვდებოდნენ და ურთიერთობდნენ კავკასიელები.

 

            1901-02 წლებში მაჰმადიანური საქველმოქმედო აზოგადოების ერთ-ერთი აქტიური მონაწილე გენერალ-მაიორ შეიხ-ალის ინიციატივით საზოგადოებასთან გაიხსნა  მაჰმადიან ბავშვთა თავშესაფარი. დაარსდა სკოლა მშობლიური და რუსული წერა-კითხვის სწავლისთვის. 1906 წელს საზოგადოებასთან გაიხსნა სასწავლებელი ორივე სქესის ბავშვებისთვის. 1906-07 წლებში იქ სწავლობდა 34 ბიჭი და 16 გოგონა. საზოგადოება აერთიანებდა პეტერბურგის ასზე მეტ მაჰმადიანს. ის მატერიალურ დახმარებას უწევდა პეტერბურგის უმაღლესებში მოსწავლე მაჰმადიან სტუდენტებს. 

          კავკასიიდან ჩასულ ახალგაზრდებს დიდ დახმარებას უწევდა ქართველი გენერალ-მაიორი გიორგი იორამის ძე თარხან-მოურავის ოჯახი. მისი მეუღლე იყო ოსი სოფიო ესენოვა. თანამედროვეთა მოგონებების თანახმად მათი უზარმაზარი ბინა ნევის განზირზე იყო ნასწავლ-განათლებული კავკასიელების და რუსების ეხვედრის ადგილი.

            1881 წელს სანკტ-პეტერბურგში,სამხატვრო აკადემიაში, სწავლობდა კოსტა ხეთაგუროვიც. სწორედ სანკტ პეტერბურგში მოჰკიდა მან ხელი ლიტერატურულ საქმიანობას.

            სანკტ-პეტერბურგში მყოფი მრავალი მთიელის მსგავსად ისიც ახლოს იყო გიორგი იორამის ძე თარხან-მოურავის სტუმართმოყვარე სახლთან რომელიც ხშირად შველოდა რთულ ცხოვრებისეულ მდგომარეობებში ჩავარდნილ კოსტა ხეთაგუროვს.

 

        ვლადიკავკაზის არქივებში არის 1902 წლის ფოტო რომელზეც აღბეჭდილი არიან სანკტ-პეტერბურგის კავკასიური დიასპორის წარმომადგენლები. ანკტ-პეტერბურგში ტარდებოდა "კავკასიელ მთიელთა საღამოები" და ესენი არიან ერთ-ერთი ამ საღამოს მონაწილენი, ამ ფოტოზე ვხედავთ იმდროინდელი კავკასიის მრავალ გამოჩენილ წარმომადგენელს რომელთაც მნიშვნელოვანი კვალი დაამჩნიეს მათი ხალხების და მთელი კავკასიის ცხოვრებას.

 

 

  აი ზოგი მოკლე ცნობა ფოტოზე წარმოდგენილ ადამიანებზე. მარცხნიდან მარჯვნივ

1 რიგი:

 1, მახარბეკ საფარ-ალიევიჩ ტუგანოვი (27.06.1881-04.07.1952 წ.წ.), ფერწერი,გრაფიკოსი.თეატრის,წიგნის მხატვარი,პედაგოგი, საქართველს სსრ ხელოვნების დამსახურებული მოღვაწე, ჩრდილოეთი ოსეთის ასსრს სახალხო მხატვარი,რეალისტური სახვითი ხელოვნების და პროფესიული მხატვრული განათლების დამფუძნებელი ჩრდილოეთ ოსეთში და სამხრეთ ოსეთად წოდებულ მხარეში.
           1899 წელს დაამთავრა ვლადიკავკაზის რეალური სასწავლებელი,1901-05 წლებში სწავლობდა ი.ე.რეპინთან პეტერბურგის სამხატვრო აკადემიაში. 1905 წელს გაემგზავრა გერმანიაში,მიუნხენში,სადაც იყო პროფესორ ანტონ აშბეს სახელგანთქმული მხატვრული სკოლა.

                1907 წელს სამშობლოში დაბრუნებულმა მ.ტუგანოვმა ვლადიკავკაზში შექმნა სამხატვრო სტუდია. მან დაწერა გამოკვლევები ოსი ხალხის ეთნოგრაფიის და ხელოვნების ისტორიის შესახებ.

          მის სახელთანაა დაკავშირებული ოსური თეატრალურ-დეკორატიული ხელოვნები ჩასახვა და პირველი ნაბიჯებიც.

       2. 1882 წელს დაბადებული ბუტაევი ახმედ ბუტაევიჩი იყო დაღესტანის ცხენოსანთა პოლკი უმცროსი ოფიცერი,პორუჩიკი. რუსეთ-იაპონიის ომის მონაწილე, 1919 წელს გახდა კოალიციური მთავრობის მიწათმოქმედების და სახელმწიფო ქონებათა მინისტრი.

         3.ცნობილი რევოლუციონერი და სამხედრო-რევოლუციური კომიტეტის სამხედრო კომისარო დახადაევი მაგომედ-ალი //მახაჩი//. დაიღუპა 1918 წელს. 
              მისი პირველი მეუღლე იყო მაგომედ-შაფის ასული,იმამი შამილის შვილიშვილი პატიმატი,მეორე მეუღლეე კი იყო პატიმატის უმცროსი და ნაფისატი.ორივე და იყვნენ სმოლნის კეთილშობილ ქალიშვილთა ინსტიტუტში და მისი დამთავრების შემდეგ იყვნენ ფრეილინები კარზე.
              მისი სახელი დაერქცა თანამედროვე დაღესტანის დედაქალაქს.

  4. ასლან-გირეი ჯენიკარდიკოევიჩ,იგივე ნიკოლაი ნიკოლაევიჩ. ჟანტიევი,სამხედრო ტოპოგრაფი,ოეთის კულტურის მოღვაწე, მუშაობდა სანკტ-პეტერბურგში.

         6. იბრაგიმ ბეკ ისაბეკის ძე გაიდაროვი- დაღესტანის გამოჩენილი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მოღვაწე, რუსეთის ცნობილი მაჰმადიანი მოღვაწე, მესამე სახელმწიფო სათათბიროს დეპუტატი(1907-1912), აქტიურ მონაწილეობას იღებდა პეტერბურგის მაჰმადიანური საგანმანათლებლო საზოგადოების საქმიანობაში. 
                  1917 წლის 12 ნოემბერს ამიერკავკასიის საარჩევნო ოლქის მაჰმადიანთა სოციალისტურმა ბლოკმა  ის აირჩია სრულიად რუსეთის დამფუძნებელ კრებაში.

                იყო 1918 წლის 11 მაისს ტფილისში შექმნილი მთის რესპუბლიკის მთავრობის წევრი//მთავრობის თავმჯდომარე იყო ჩეჩენი მიწათმფლობელი და ნავთობმრეწველი ტაპა ჩერმოევი//.

          7. პეტრე ვასილის ძე ბებუტოვი(11.05.1880-?),დაამთავრა რიგის პოლიტექნიკური ინტიტუტი, დაქორწინებული იყო ალეკსანდრა ნიკოლოზის ასულ კომარინაზე, ცხოვრობდნენ პეტერბურგში.

           2 რიგი/

               1.  ოლღა დიმიტრის ასული ყაზბეგი-ერთ-ერთი პირველი სტომატოლოგი კავკასიაში,სახელგანთქმული ქართველი მწერალი ალექსანდრე ყაზბეგის ძმისშვილი. მისი მეუღლე იყო მწერალი,ოსური ეროვნული დრამატურგიის ფუძემდებელი,ოსური ეროვნული თეატრის შემქმნელი ელბიძიკო ცოპანის ძე ბრიტაევი.

    5. სონა კასპოლატის ასული //სოფიო ვლასის ასული// ესენოვა-დაიბადა 1851 წელს სანკტ-პეტერბურგში სადაც სამსახურეობრივი მოვალეობით გადავიდნენ მისი მშობლები. 
   მისი მამა იყო გვარდიის პოლკოვნიკი კასპოლატ გაბისის ძე ესენოვი,დედა-ნინო გაბრიელის ასული ყზბეგ-მოურავი,ერეკლე მეორის და გიორგი მეთორმეტის დროს დარიალის და გუდამაყარის ხეობათა მმართველი ართველი თავადის ასული.

                   მისი მეუღლე იყო ქართველი თავადი გენერალ-მაიორი გიორგი იორამის ძე თარხან-მოურავი//გარდ.1911 წ.//,1877-78 წლების რუსეთ-თურქეთის ომის მონაწილე,1878 წელს რუსულ-თურქული დაზავების კომისიის პასუხისმგებელი მდივანი. 
           ჰყავდათ 6 შვილი: ალეკსანდრა (9.03.1869 - 1918),იორამ//გიორგი//(9.04.1872 - 1948),მარიამი (28.07.1874 - 1939),ნინო(5.10.1876 - 1948), ნადეჟდა (7.02.1879 - 1936) და ვერა (20.04.1881 - 1973). იზრდებოდნენ საგვარეულო მამულში//ქართლის// ახალქალაქში.

          

8. იორამ გიორგის ძე ტარხანოვი-გენერალ-მაიორი გიორგი იორამის ძე თარხან-მოურავის და სონა კასპოლატის ასული ესენოვას ვაჟი.

   3 რიგი:

  1. ოლღა გაზდანოვა-კავკასიის პედაგოგიური ინტელიგენციის წარმომადგენელი,ოსეთის ერთ-ერთი პირველი მასწავლებელი.

         2, როსტომ დიმიტრის ძე ყაზბეგი-ო.დ.ყაზბეგის უფროსი ძმა.ცხოვრობდა პეტერბურგში,იყო ცნობილი წიგნის გამომცემელი სუვორინის ტიპოგრაფიის დირექტორი,თარგმნიდა როსტომ მყინვარის ფევდონიმით. 

             4. ტემირ-სულტან ალიევი-პეტერბურგის მაჰმადიანური საგანმანათლებლო საზოგადოების სტიპენდიატი.

            5. საიპუდინ კუვარშალოვი-ინჟინერი,გამოჩენილი დაღესტნელი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მოღვაწე,იყო 1917 წლის 5-6 მარტს ვლადიკავკაზში მოწვეული მთიელთა გაერთიანებული კავშირის ცენტრალური კომიტეტის წევრობის პირველი კანდიდატი დაღესტნის ოლქიდან. 

                      1918 წელს იყო დაღესტნის მთავრობის ერთ-ერთი ორგანიზატორი//მთავრობის თავმჯდომარე იმამი გოცინსკი//.

6.    ელკან ტაუ-სულტანის ძე შანაევი (1871-1959),სამხედრო ექიმი, რუსეთ-იაპონიის ომის მონაწილე,1895 წელს დაამთავრა სტავროპოლის გიმნაზია. ამის შემდეგ შევიდა პეტერბურგის სამხედრო-სამედიცინო აკადემიაში და დაამთავრა ის 1900 წელს. მუშაობდა ვლადიკავკაზში.

        8. ადილ-გირეი დაიდბეკოვი, გამოჩენილი დაღესტნელი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მოღვაწე. 1907 წელს იყო მეცხრამეტე-მეოცე საუკუნეთა მიჯნაზე მოქმედი მაჰმადიანთა განათლების საზოგადოების გამგეობის წევრი.

                     იყო 1918 წლის 11 მაისს ტფილისში შექმნილი მთის რესპუბლიკის მთავრობის წევრი,ტრანსპორტის მინისტრი//მთავრობის თავმჯდომარე ტაპა ჩერმოევი//.

              ა-გ. დაიდბეკოვი იყო ჩრდილოეთკავკაიის მთიელთა გაერთიანებული კავშირის ცენტრალური კომიტეტის პირველი კანდიდატი.

9. აბდულკადირ ეფენდიევი-დაღესტნის გამოჩენილი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მოღვაწე. 1917 წლის 6 მარტს ვლადიკავკაზში შექმნილი გაერთიანებულ მთიელთა ცენტრალური კომიტეტის ერთ-ერთი ორგანიზატორი.
             დროებითი ცენტრალური კომიტეტის თავმჯდომარე იყო ბალყარელი განმანათლებელი,პუბლიცისტი,საზოგადო მოღვაწე ბასიატ შახანოვი.

            დროებითი ცენტრალური კომიტეტი იყო 1917 წლის 1 //14// მაისს ვლადიკავკაზში გახსნილი მთიელთა პირველი ყრილობის მოწვევის ინიციატორი. ყრილობის პრეზიდიუმის წევრი იყო დაღესტნიდან გაგზავნილი ა.ეფენდიევიც. 
       ამ ყრილობაზე შეიქმნა ჩრდილოეთ კავკასიის მთიელთა ეროვნულ-ტერიტორიული გაერთიანება-ჩრდილოეთ კავკასიის გაერთიანებულ მთიელთა კავშირი. ერთ-ერთი ძირითადი მოხსენება მიწის საკითხზე წაიკითხა ა.ეფენდიევმა.

            ა. ეფენდიევი იყო ჩრდილოეთ კავკასიის გაერთიანებულ მთიელთა კავშირის ცენტრალური კომიტეტის  წევრობის მეორე კანდიდატი,ჩრდილო კავკასიაში პანისლამიზმის და პანთურქიზმის ერთ-ერთი იდეოლოგი.

   4 რიგი:

  1.  ვასილი ნიკოლოზის //ტემჩეტის//ძე გაჯემუკოვი //დაახლოებით 1880-არა უადრეს 1918 წლისა//. ოფიცერი. ხაჯიმუკოვების მფლობელი თავადების გვარიდან. 

    მისი პაპა იყო ბჟედუღთა ტომის უკანასკნელი მფლობელი თავადი თარხან გაჯემუკოვი.  ის მთელ ტომთან ერთად 1859 წელს დაემორჩილა რუსეთს,დადო ერთგულების ფიცი და მძევლად გადასცა თავისი ვაჯიშვილი ტემტეჩი ვისაც ნათლობის შემდეგ დაარქვეს ნიკოლოზი. სამოქალაქო ომის მონაწილე. მსახურობდა ჩერქეზ ცხენოსანთა პოლკში.
           ავტორი ნარკვევებისა "ყუბანისიქითა ჩერქეზები 1918 წლის პირველ ორ ყუბანურ ლაშქრობაში", "ჩერქეზები და ბოლშევიზმი", "ოსმალეთის იმპერიის ეკონომიკური მდგომარეობის მიმოხილვა" //1908-1914 წლებში//.

2. ალეკსანდრ ნიკოლოზის ძე კოძაევი- ბურჟუაზიულ-მონარქიული მიმართულების ოსური ინტელიგენციის გამოჩენილი წარმომადგენელი. სამხედრო-ოსური ოლქის საეკლესიო-ეპარქიული სკოლების ზედამხედველი.

          თარხან-მოურავების სალონი პეტერბურგში ნევის გამზირზე დაიშალა 1918 წელს.

            სოფიო ვლასის ასული თარხან-მოურავი გადასახლდა თბილისში თავის ქალიშვილთან მარიამ გიორგის ასულ ერისთავთან. გარდაიცვალა 1936 წელს,დაკრძალულია თბილისში ვაკის სასაფლაოზე.

 

Настало время выложить Кватахеви.

      ღვთისმშობლის მიძინების მამათა მონასტერი ქვათახევი// XII-XIII სს.// შიდა ქართლში,მდინარე კავთურას ხეობაში 16 კილომეტრის მოშორებით კასპის სამხრეთ-აღმოსავლეთით. პირველად მოიხენიება მე-13 საუკუნეში. მე-14 საუკუნეში ააოხრეს თემურ-ლენგის ურდოებმა.  წამებით დახოცეს ისინი ვისაც არ სურდა მაჰმადიანობის მიღება. ცნობილები არიან ქვათახევის წამებულები.

               მე-17 საუკუნეში ეს ტერიტორიები ქვათახევის ჩათვლით მეფის კარმა უბოძა დიდ მოურავ გიორგი სააკაძეს. ეს მონასტერიც და ერთაწმინდას ეკლესიაც იქცა გიორგი საკაძის და მი შთამომავალ თარხან-მოურავთა,თარხნიშვილთა,მოურავიშვილთა საზრუნავად.

               ფოტოზე როგორც ვხედავთ არის გიორგი იორამის ძის თარხან-მოურავის საფლავი.

 http://osradio.ru/istoija/print:page,1,32866-istorija-odnojj-fotografii.html

История одной фотографии

4 января 2011. Разместил: Тузончик

Период второй половины XIX - начала ХХ в. для кавказских народов был временем подъема национальной интеллигенции. Именно на это время приходится появление на Кавказе профессиональных инженеров, писателей, художников, поэтов и т.д. Для получения высшего образования горцам приходилось выезжать в крупные города России и Европы, туда, где имелись соответствующие учебные заведения. Одним из научных и промышленных центров России был Санкт-Петербург, в институтах и университетах которого получили образование многие деятели культуры, медицины, промышленности народов Кавказа. Отдаленность от родины, другая культурная среда, понимание своей культурной идентичности сплачивали представителей разных народов Кавказа. Это и послужило появлению всевозможных обществ, кружков, салонов, в которых представители кавказской диаспоры имели возможность общаться друг с другом и со столичной интеллигенцией.

Так, в 1901-1902 гг. в Санкт-Петербурге, по инициативе одного из активных участников «Мусульманского благотворительного общества» генерал-майора Шейх-Али, при Обществе был открыт приют для мусульманских детей. Была учреждена также школа для первоначального обучения детей родной и русской грамоте. В 1906 г. при Обществе было открыто "национальное училище для детей обоего пола (4 года обучения), где уже в 1906-1907 учебном году обучалось 34 мальчика и 16 девочек. Общество объединяло более сотни мусульман Петербурга, оно оказывало материальную поддержку мусульманским студентам, обучающимся в вузах столицы. Среди стипендиатов Общества, например, в разное время были С. Габиев, С. Куваршалов, М. Хизроев, К. Качалаев, Т.-С. Алиев (Дагестан), А. Кантемиров, Б. Козырев, У. Кубатиев (Осетия) и др. К началу ХХ в. в Санкт-Петербурге уже проживало достаточно большое количество представителей Кавказа, в том числе осетин. Это и драматург Елбыздыко Бритаев, и врач Андукапар Хетагуров, и генерал Дзамболат Абациев, и выдающийся общественный и политический деятель Осетии писатель Ахмет Цаликов, и юрист Алмахсит Кануков. В вузах столицы обучались Тего Бритаев, Георгий Абаев (студент Военно-медицинской академии), Семен Дзуцев (студент строительного института), Пауле Джатиев (студент высших сельскохозяйственных курсов), Магомет Калманов (студент консерватории), Казбек Бутаев (студент военно-инженерного училища), Харитон и Иван Бутаевы (студенты электротехнического института) и др. [1].

Большую помощь прибывающим с Кавказа молодым людям оказывали уже обосновавшиеся в столице представители диаспоры. Одной из таких семей была семья грузинского князя генерал-майора Георгия Иорамовича Тархан-Моурави и его жены осетинки Соны Касполатовны Есеновой или, как ее звали в Санкт-Петербурге, Софьи Власьевны. По воспоминаниям современников, их огромная квартира на Невском проспекте являлась местом встреч представителей кавказской и русской интеллигенции [2].

C Санкт-Петербургом неразрывно связана и биография Коста Хетагурова. Здесь, с 1881 г. он учился в академии художеств. Именно в столице он начал активно заниматься литературной деятельностью.

Как и многие горцы в Санкт-Петербурге Коста Леванович был близок к гостеприимному дому княгини Софьи Тархановой, которая нередко выручала и поддерживала его в сложных жизненных ситуациях, используя свои обширные столичные связи. В своих письмах поэт часто называл С.В.Тарханову «милейшей княгиней Сонна», «своей патронессой», «прелестнейшей княгиней Сонна» и т.д. Эти эпитеты говорят о его отношении к этой женщине.

В Научном архиве СОИГСИ г. Владикавказ хранится фотография 1902 г. где запечатлены представители кавказской диаспоры Санкт-Петербурга, участники одного из так называемых «вечеров кавказских горцев» [3]. Она интересна тем, что на ней мы видим многих выдающихся представителей Кавказа своего времени, оставивших значительный след в истории своих народов и всего Кавказа.

Вот некоторые краткие сведения о лицах, запечатленных на этом фото. Слева - направо:

1 ряд:

1. Туганов Махарбек Сафар-Алиевич (27.06.1881-04.07.1952 гг.), живописец, график, художник театра, книги, народного творчества, педагог. Заслуженный деятель искусств Грузинской ССР и народный художник СОАССР. Один из основоположников реалистического изобразительного искусства и профессионального художественного образования, как в Северной, так и в Южной Осетии. В 1899 г. окончил Владикавказское реальное училище. С 1901 г. по 1905 г. учился в Петербургской Академии художеств у И.Е. Репина. В 1905 г. уехал в Германию, в Мюнхен, где находилась широко прославленная в Европе художественная школа профессора Антона Ашбэ. В 1907 г., вернувшись на родину, М.Туганов приступил к творческой и педагогической деятельности, организовав во Владикавказе художественную студию. Перу М.С. Туганова принадлежит большое количество ценных исследований по этнографии и истории искусства осетинского народа. С его именем неразрывно связаны также зарождение и первые успехи осетинского театрально-декорационного искусства [4].

2. Бутаев Ахмед Бутаевич - 1882 г.р., мл. офицер Дагестанского конного полка, поручик. Участник русско-японской войны [5]. В 1919 г. стал министром земледелия и гос. имуществ в коалиционном правительстве [6].

3. Дахадаев Магомед-Али (Махач) - известный революционер, военный комиссар ВРК [7]. Трагически погиб в 1918 году. Был первым браком женат на Патимат, старшей дочери Магомед-Шафи, внучке имама Шамиля. Вторым - на ее младшей сестре Нафисат. Обе сестры были определены в Смольный институт благородных девиц и, закончив его, состояли фрейлинами при дворе. Его именем названа столица современного Дагестана.

4. Жантиев Аслан-Гирей Дженардыкоевич - он же Николай Николаевич.
Военный топограф, культурный деятель Осетии, жил и работал в Спб. «Женат на русской потомственной дворянке» [9].

6. Гайдаров Ибрагим Бек Исабекович - видный дагестанский общественно- политический деятель, известный мусульманский деятель России. Депутат Третьей Государственной Думы (1907-1912) [10]. Принимал активное участие в деятельности Петербургского Мусульманского просветительского общества. 12 ноября 1917 г. был избран во Всероссийское Учредительное Собрание от мусульманского социалистического блока по Закавказскому избирательному округу (№12).

Входил в состав правительства Горской республики, образованного 11 мая 1918 г. в Тифлисе во главе с чеченским землевладельцем и нефтепромышленником Тапой Чермоевым. Был министром путей сообщения [11].

7. Бебутов Пётр Васильевич - (11.05.1880-?), окончил Рижский политехнический институт, инженер. Женат на Александре Николаевне Комариной. Жили в Петербурге [12].

2 ряд:

1. Казбек Ольга Дмитриевна - одна из первых стоматологов на Кавказе, племянница знаменитого грузинского писателя Александра Казбеги [13]. Была замужем за писателем, основоположником осетинской национальной драматургии, создателем осетинского национального театра Ельбыздыко Цопановичем Бритаевым [14].

5. Есенова Сона Касполатовна (Софья Власьевна) - родилась в 1851 г. в Санкт-Петербурге, куда по долгу службы переехали ее родители. Ее отец - Гвардии полковник Касполат Габисович Есенов, мать - Нина Габриэловна Казбек-Моурави, дочь грузинского дворянина, правителя Дарьяльского и Гудамакарского ущелий при последних царях Грузии Ираклии II и Георгии XII [15].

Была замужем за грузинским князем генерал-майором Георгием Иорамовичем Тархан-Моурави (ум. в 1911 г.), участником русско-турецкой войны 1877-1878 гг., бывшим в 1878 г. ответственным секретарем Комиссии Русско-Турецкого Перемирия. Их шестеро детей: Александра (9.03.1869 - 1918), Иорам (Георгий) (9.04.1872 - 1948), Мария (28.07.1874 - 1939), Нина (5.10.1876 - 1948), Надежда (7.02.1879 - 1936) и Вера (20.04.1881 - 1973) воспитывались в родовом имении Ахалкалаки [16].

8. Тарханов Иорам Георгиевич - (9.04.1872 - 1939), сын генерал-майора Георгия Иорамовича Тархан-Моурави и Есеновой Соны Касполатовны.

3 ряд:

1. Газданова Ольга - представитель кавказской педагогической интеллигенции, одна из первых женщин-учителей Осетии.

2. Казбеги Ростом Дмитриевич - старший брат О.Д. Казбеги. Жил в Петербурге, был директором типографии известного книгоиздателя Суворина, занимался переводческой деятельностью под псевдонимом Ростом Кинвари. Один из выдающихся грузинских писателей.

4. Алиев Темир-Султан - стипендиат Петербургского мусульманского просветительского общества.

5. Куваршалов Сайпуддин - инженер, видный дагестанский общественно- политический деятель, являлся 1-м кандидатом в члены Центрального Комитета Союза объединенных горцев Северного Кавказа, который был создан во Владикавказе 5-6 марта 1917 года от Дагестанской области. В 1918 г. являлся одним из организаторов правительства Дагестана во главе с имамом Гоцинским [17].

6. Шанаев Елкан Тау-Султанович - (1871-1959), военный врач. Участник русско-японской войны 1903-1905 гг. Окончил в 1895 г. Ставропольскую гимназию. После этого поступил в Петербургскую военно-медицинскую академию и окончил ее в 1900 г. Работал во Владикавказе в центральной поликлинике №1 на проспекте Мира с Фатимой Хамбиевной Тугановой [18].

8. Даидбеков Адиль-Гирей - видный дагестанский общественно-политический деятель. В 1907 г. состоял в Обществе просвещения мусульман, существовавшем в конце Х1Х - начале ХХ вв., где был избран членом правления. Входил в состав правительства Горской республики, образованного 11 мая 1918 г. в Тифлисе во главе с Тапой Чермоевым. Занимал пост министра транспорта Горского правительства. Инженер А.-Г. Даидбеков являлся 1-м кандидатом в члены Центрального Комитета Союза объединенных горцев Северного Кавказа [19].

9. Эфендиев Абдулкадыр - видный дагестанский общественно-политический деятель. Один из организаторов Временного Центрального Комитета объединенных горцев, образованного во Владикавказе 5-6 марта 1917 года. Председателем Временного ЦК был Басият Шаханов, балкарский просветитель, публицист, общественный деятель. Временный ЦК являлся инициатором созыва Первого горского съезда, который открылся 1 (14) мая 1917 года во Владикавказе. В состав президиума съезда вошел и А. Эфендиев, делегированный от Дагестана. На этом съезде было организовано национально-территориальное объединение народов Северного Кавказа - Союз объединенных горцев Северного Кавказа. С одним из основных докладов, по земельному вопросу, выступил А Эфендиев. Инженер А. Эфендиев являлся 2-м кандидатом в члены Центрального Комитета Союза объединенных горцев Северного Кавказа. Один из идеологов панисламизма и пантюркизма на Северном Кавказе [20].

4 ряд:

1. Гаджемуков Василий Николаевич (Темчетевич) - (прим. 1880 - не ранее 1918), офицер, происходил из рода владетельных князей Хаджимуковых. Его дед, последний владетельный князь бжедугского племени Тархан Гаджемуков, в 1859 г. подчинился России со всем племенем, принес присягу на верность и выдал в качестве заложника сына своего Темтеча (при крещении получившего имя Николай). Участник Гражданской войны, служил в Черкесском конном полку. Автор ряда очерков: «Закубанские черкесы в первых двух Кубанских походах 1918 г.», «Черкесы и большевизм», «Обозрение экономического состояния Оттоманской Империи с 1908г. до 1914 г.» [21].

2. Кодзаев Александр Николаевич - видный представитель осетинской интеллигенции буржуазно-монархического направления [22]. Наблюдатель церковно-приходских школ Военно-Осетинского округа [23].

В 1906 г. салон С.В. Тархан-Моурави на Невском распался. В 1918 г. Софья Власьевна Тархан-Моурави переехала в Тбилиси к своей дочери Марии Георгиевне Эристави. Умерла она в 1936 г. и похоронена на Тбилисском кладбище «Ваке» [24].

Примечания

1. НА СОИГСИ. Ф.1. Оп.1. Д.2. Л. 23.
2. Кусов Г.И. Вокруг Коста. Орджоникидзе, 1979. С.42-44.
3. НА СОИГСИ. Ф.15. Оп.1. Д.116. Л. 1.
4. Махарбек Туганов. Статьи, воспоминания, письма. К 105-летию со дня рождения. Цхинвали, 1986. С.154.
5. НА СОИГСИ. Ф.1. Оп.1. Д.282. Тетр. 21. Л..24.
6. История Дагестана. Т.III. М., 1968. С.76.
7. История Дагестана. Т.III. М., 1968. С.50.
8. НА СОИГСИ. Ф.1. Оп.1. Д.276. Тетр.12. Л. 24.
9. Кусов Г.И. Вокруг Коста. Орджоникидзе, 1979. С.13; СОИГСИ. Ф.1. Оп.1. Д.258. Л. 1.
10. НА СОИГСИ. Ф.15. Оп.1. Д.116. Л. 1.
11. История Дагестана. Т.III. М., 1968. С.76.
12. Думин С.В., Чиковани Ю.К. Князья царства Грузинского // Дворянские роды Российской Империи. Т.4. Москва, 1998. С.133.
13. А. Цотниашвили. Махарбек Туганов и грузинская общественность // Махарбек Туганов. Цхинвали. «Ирыстон», 1986. С.59 // Кусов Г.И. Вокруг Коста. Орджоникидзе, 1979. С.46.
14. Дзаттиаты Г.П. Творчество Елбыздыко Бритаева в осетинской литературной критике. Цхинвали, 1982. С.3.
15. Кусов Г.И. Вокруг Коста. Орджоникидзе, 1979. С.44.
16. Информатор: Тархан-Моурави Г.М., 1965 г.р., г. Москва.
17. История Дагестана. Т.III. М., 1968. С.63.
18. Шанаева Е.М. Сквозь годы и века: Родословная Шанаевых. Владикавказ, 2006. С.124.
19. История Дагестана. Т.III. М., 1968. С.24.
20. История Дагестана. Т.III. М., 1968. С.24.
21.Казаков А.В. Адыги (черкесы) на российской военной службе. Воеводы и офицеры. Середина XVI - начало XX в. Нальчик, 2006. С 265-266.
22. История Северо-Осетинской АССР. Издательство АН СССР. М.,1959. С.76.
23.Джанаев А.К. Народы Терека в Российской революции 1905-1907 гг. Орджоникидзе, 1988. С.180.
24. Кусов Г.И. Вокруг Коста. Орджоникидзе, 1979. С.53

Ислам-Бек Марзоев, СОИГСИ им.В.Абаева, Владикавказ