დიდი მადლობა ამ აზერბაიჯანელს იმისთვის რომ მას არ გამოუცხადებია ბატონი ზვიადი გიჟად,პროვინციელ ფაშისტად და ჩაუშესკუდ და ბევრ ქართველზე უფრო ობიექტურია.
შესანიშნავი წერილია. ეტყობა პერესტროიკის ხანა იმაში რომ ანთელავას,მამულიას,მამარდაშვილს და მათნაირებს უწევს პროპაგანდას.
მე ამათ ადგილას ჩავსვამდი ივანე ჯავახიშვილს,სიმონ ჯანაშიას,ეთნოგრაფ ალექსი რობაქიძეს, უზნაძეს, ნუცუბიძეს და კიდევ სხვებს. ასე უფრო ობიექტური იქნებოდა მაგრამ ქარგა სწორია. საქართველოს ისტორიაში თავისი ღირსეული ადგილი აქვს ვთქვათ ნიკო კეცხოველსაც და რა თქმა უნდა ავთო ვარაზს,მიყვარს მისი ნახატები. ავთო ვარაზმა მეტი მისცა საქართველოს ვიდრე მამარდაშვილის და ფარაჯანოვის თაყვანისმცემელთა ბატალიონებმა.
შესანიშნავი წერილია. ეტყობა პერესტროიკის ხანა იმაში რომ ანთელავას,მამულიას,მამარდაშვილს და მათნაირებს უწევს პროპაგანდას.
მე ამათ ადგილას ჩავსვამდი ივანე ჯავახიშვილს,სიმონ ჯანაშიას,ეთნოგრაფ ალექსი რობაქიძეს, უზნაძეს, ნუცუბიძეს და კიდევ სხვებს. ასე უფრო ობიექტური იქნებოდა მაგრამ ქარგა სწორია. საქართველოს ისტორიაში თავისი ღირსეული ადგილი აქვს ვთქვათ ნიკო კეცხოველსაც და რა თქმა უნდა ავთო ვარაზს,მიყვარს მისი ნახატები. ავთო ვარაზმა მეტი მისცა საქართველოს ვიდრე მამარდაშვილის და ფარაჯანოვის თაყვანისმცემელთა ბატალიონებმა.
ისტორიის მეცნიერებათა კანდიდატი,ევროპული ისტორიის ინსტიტუტის//მაინცი,გერმანია//მეცნიერი თანამშრონელი ზაურ გასიმოვი,
დისიდენტოპა და ოპოზიცია კავკასიაში,საბჭოთა რეჟიმის კრიტიკოსები საქართველოში და აზერბაიჯანში 1970-ან წლებში და 1980-ანი წლების დასაწყისში.
რეზიუმე:
სტატია ეძღვნება ინტელექტუალურ წინააღმდეგობას საოკუპაციო კომუნისტური რეჟიმებისადმი საქართველოსა და აზერბაიჯანში. განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა დისიდენტების საქმიანობას 1970-ან წლებში და 1980-ანი წლების დასაწყისში....
ბოლშევიზმისადმი წინააღმდეგობის გაწევა სხვადასხვა და ძალით და არც ისე თანამიმდევრულად იქ გრძელდებოდა საბჭოთა კავშირის დაშლამდე 1991 წელს.
განჯას აჯანყება//1920 წლის მაისი// და ქართველთა აჯანყება//1924 წ.// სასტიკად ჩაახშეს.მაგრამ ე.წ.ანტისაბჭოთა ჯანყები გრძელდებოდა 1930-ან წლებამდე.
წითელი ტერორის პირობებში არც საქართველოში და არც აზერბაიჯანში არ რჩებოდა ადგილი ეროვნული პროტესტისთვის. მხოლოდ 1953 წელს სტალინის სიკვდილის შემდგომი კომუნისტური რეჟიმის ლიბერალიზაციის შემდეგ და ბრეჟნევის ჩამყაყების პერიოდში მოხერხდა საბჭოთა იდეოლოგიისთვის წინააღმდეგობის გაწევის ახალი ფორმების შემუშავება. გაჩნდა საბჭოთა ცხოვრებისთვის ახალი მოვლენა-დისიდენტები.
საკითხის ისტორიოგრაფიაზე ლაპარაკისას უნდა აღინიშნოს რომ საბჭოთა დისიდენტური ტრადიციის თემა საკმაოდ დაწვრილებითაა შესწავლილი განსაკუთრებით დასავლეთში სადაც ავტორთა აბსოლუტური უმრავლესობა ძირითადად იკვლევდა ბალტიის,უკრაინის და რუსეთის დისიდენტთა მოღვაწეობას.
სოციალურ პროტესტს კავკასიაში მიეძღვნა მხოლოდ რამოდენიმე ნაშრომი.
ასე მაგალითად გერმანელმა ისტორიკოსმა იურგენ გერბერმა გამოაქვეყნა ფუნდამენტური გამოკვლევა პოლიტიკურ ოპოზიციაზე 1956-1989 წლები საქართველოში//Gerber J. Georgien: Nationale Opposition und Kommunistische Herrschaft seit 1956. Baden-Baden, 1997//.
1970-ანი წლების პროტესტის ქართულ მოძრაობას სპორადულად ეხებოდნენ ამერიკელი მკვლევარები რ.სუნი და ჯ.ეივის,
ზ,გამსახურდიას და მ.კოსტავას საქმიანობა გაშუქებულია საბჭოთა დისიდენტობის ფუნდამენტურ გამოკვლევაში რომლის ავტორიცაა ლიუდმილა ალეკსეევა.
კიდევ უფრო ნაკლებადაა დასავლეთში გამოკვლეული აზერბაიჯანული დისიდენტობა. ამერიკელი მკვლევარები ოდრი ალტსტადტი და ტადეუშ სვენტოხოვსკი წერდნენ ა. ელჩიბეის საქმიანობაზე საბჭოთა ოკუპაციის დროს.
ამდენად თუ კი ბოლო წლებამდე ჩნდებოდა ცალკეული სერიოზული ნაშრომი კავკასიელ დისიდენტებზე მათი იდეოლოგიის შედარებითი ანალიზი ამ გამოკვლევების ავტორებს არ მოუხდენიათ. სოვეტოლოგებს უფრო აინტერესებს შედარებით გვიანდელი პერიოდის,1980-ანი წლების ბოლოს ქართველი და აზერბაიჯანელი დისიდენტების იდეოლოგია, პერიოდისა როდესაც მთელ ვითარებაზე კავკასიაში გავლენას ახდენდნენ ეთნიკური კონფლიქტები.
1970-ანი წლების და 1980-ანი წლების დასაწყისის პროტესტის ფილოსოფია უცნობი რჩება.
ეს წერილი არის 1970-ან წლებში ქართველი და აზერბაიჯანელი დისიდენტების ძირითადი იდეოლოგიური პოზიციების მონიშვნის და სედარების მცდელობა.
საქართველოს და აზერბაიჯანის გასაბჭოება, ცვლილებები საზოგადოებაში :
ბოლშევიკთა სამხრეთისკენ ექსპანსიის პირველ მსხვერპლად იქცა აზერბაიჯანის რესპუბლიკა. 1920 წლის აპრილის ბოლოს მისი მთელი ტერიტორია დაიკავეს მე-11 წითელი არმიის ნაწილებმა. 1921 წლის თებერვალში საქართველოს რესპუბლიკის დაცემასთან ერტად კავკასია გასაბჭოებული იქნა.
საბჭოთა ოკუპაციის პერიოდი გრძელდებოდა დაახლოებით 70 წელი.
კავკასიურ საზოგადოებაში დისიდენტური მოძრაობის განვითარების პირობების გასაგებად საჭიროა მოსკოვის მიერ ამ რესპუბლიკებში დამყარებული კომუნისტური რეჟიმის ხასიათის განხილვა.
კომუნისტური რეჟიმი განსაკუთრებულ საფრთხეს გრძნობდა აზერბაიჯანში,სადაც 1920 წლის მაისში მოხდა აჯანყება ბოლშევიკი ოკუპანტების წინააღმდეგ. აზერბაიჯანელები ეთნიკურად ახლოს იყვნენ თურქეთთან,რელიგიურად ახლოს იყვნენ შიიტურ ირანთან. აზერბაიჯანში იყო ძლიერი სასულიერო წოდება და ინტელიგენცია.
ამიტომ ბოლშევიკებს უჭირდათ აზერბაიჯანელი მუშებისთვის და გლეხებისთვის იმის ახსნა რომ მათ პროგრესს და უაფრთხოებას უზრუნველყოფდა მხოლოდ კავშირი რუსეთთან და მის პროლეტარიატთან.
1920-ანი წლების მეორე ნახევრამდე მოსკოვი ითმენდა ისეთ ეროვნულად მოაზროვნე აზერბაიჯანელ კომუნისტებს როგორებიც იყვნენ ჩინგიზ ილდირიმი და ნარიმან ნარიმანოვი. მაგრამ ამასთან ერთად ეროვნული ინტელიგენციის დიდი ნაწილი იძულებული იყო წასულიყო პოლონეთში,საფრანგეთში თუ თურქეთში.
წასვლის გზა აირჩიეს რასულზადემ,აგაოგლუმ,ტოფჩიბაშევმა,გუსეინზადემ,მირზა ბალამ და მრავალმა სხვამ.
1918-20 წლების დამოუკიდებლობის პერიოდში მუსავატისტური მთავრობის წევრი ზოგი ინტელიგენტი//მათ შორის პოეტი მაჰამად ჰადი// სიკვდილით დასაჯეს 1920-ანი წლების დასაწყისში.
აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის ერთ-ერთი წამყვანი პოლიტიკური მოღვაწე ფატალი ხან ხოისკი მოკლეს ტფილისში სადაც მან და მისმა ოჯახმა თავშესაფარი მიიღეს 1920 წელს, რუსეთის მიერ აზერბაიჯანის ოკუპაციის შემდეგ.
აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბიკის გენშტაბის უფროსი გენერალი სულკევიჩი რამოდენიმე სხვასთან ერთად მოკლე ბაქოში 1920 წლის მაისში ბოლშევიკების შეჭრიდან რამოდენიმე დღის შემდეგ.
კომუნისტები დევნიდნენ აზერბაიჯანელ მეწარმეებსაც.
ერთ-ერთი უმდიდრესი მეცენატი 1924 წლის სექტემბერში გარდაცვალებამდე შინაპატიმრობაში ჰყავდათ სოფელ მარდაკანში.
1930-ანი წლების ბოლოს გაძლიერდა ზეწოლა აზერბაიჯანულ კულტურასა და ენაზე. მრავალ აზერბაიჯანელ ლიტერატორს ბრალად დასდეს ნაციონალიზმი,პანისლამიზმი და ა.შ. ისინი ხალხის მტრებად გამოაცხადეს.
მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს და მეოცე საუკუნის დასაწყისის აზერბაიჯანული ლიტერატურის რომანტიული განწყობა რომელიც პოეტებს და პროზაიკოსებს უბიძგებდა ისეთი თემებისკენ როგორებიცაა სამშობლო,მშობლიური ენა და ა.შ. მიღებული იყო როგორც ანტისაბჭოთა გამოვლინება.
ტ.სვენტოხოვსკის თქმით 1940 წლისთვის ბაგიროვის დროს გატარებული რეპრესიების დროს მიახლოებითი ანგარიშით დაიღუპა 70 ათასი აზერბაიჯანელი,
ინტელიგენცია როგორც სოციალური ძალა მოსპეს.
კომუნისტების თავდასხმებმა აზერბაიჯანულ ენაზე კულმინაციას მიაღწია 1920-1940 წლებში როდესაც 1926 წლის ლათინური ანბანი კირილიცათი შეცვალეს. ამაში შეიძლება დავინახოთ აზერბაიჯანის რუსიფიკაციის და სოვეტიზაციის საკვანძო ელემენტი.
ანბანის რუსიფიკაციამ გაწყვიტა აზერბაიჯანის ინტელიგენციის კულტურული კავშირები თურქეთთან,სტამბულის,იზმირის,ანკარას კულტურულ ცენტრებთან. აზერბაიჯანული ანბანის დელათინიზაციამ გაწყვიტა თაობების ისტორიული მემკვიდრეობითობა.
ეროვნული ლიტერატურის საწყისი ხანიდან აზერბაიჯანელები მეათე-მეცხრამეტე საუკუნეებში იყენებდნენ არაბულ დამწერლობას.
ამის მიუხედავად 1920-1930 წლების თაობა განათლებას იღებდა ლათინური ანბანის საფუძველზე. დელათინიზაციამ უხეშად მოსპო თაობათა სოციალური და კულტურული მემკვიდრეობითობა.
აზერბაიჯანული ანბანის რუსიფიკაცია ასუსტებდა აზერბაიჯანული ენის გავლენას ქვეყანაში და ამავე დროს ქმნიდა საუკეთესო პირობებს აზერბაიჯანში რუსული ენის და კულტურის გასავრცელებლად და დასამკვიდრებლად// რომანოვების ხანაში რუსული ენა კარგად იცოდნენ განათლებულმა აზერბაიჯანელებმა,ეხლა კი რუსული ენით აზერბაიჯანელებს აძალებდნენ ბოლშევიკურ უკულტურობას,გ.მ.//.
აზერბაიჯანში კომუნისტურმა რეჟიმმა გააგრძელა მეფის რუსეთის კოლონიალური პოლიტიკა. ვოლგისპირეთიდან ბაქოში და მის სამრეწველო ქალაქ-თანამგზავრ სუმგაიტში რუსების მოდინებას დედაქალაქში უნდა შეექმნა მკვიდრთა რუსული და შემდეგ რუსულენოვანი ძირითადი ბირთვი.
2.
1918-21 წლებში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობის დროს იქ შეიქმნა საკმაოდ ძლიერი სოციალ-დემოკრატიული იდეოლოგია და საქართველოში დამყარებული კომუნისტური რეჟიმის მიზანი იყო პოლიტიკური ოპოზიციის მოსპობა.
ქართული სოციალ-დემოკრატია მჭიდროდ იყო დაკავშირებული ევროპულ პოლიტიკურ წრეებთან. 1919-1920 წლებში ნოე ჟორდანიას მოწვევით რესპუბლიკას ეწვია ევროპელი სოციალ-დემოკრატების მრავალრიცხოვანი დელეგაცია.
ქართული პოლიტიკური ოპოზიციის ძალა და ქართველთა ეროვნული ცნობიერების მაღალი დონე იყო საფუძველი რომელზეც გაიშალა 1924 წლის ანტისაბჭოთა აჯანყება. ბოლშევიკებმა სასტიკად ჩაახშეს ეს აჯანყება,
ქართველი ისტორიკოსი გიორგი ანჩაბაძის მონაცემებით მარტო 1922-23 წლებში საქართველოში დაანგრიეს 1500 ეკლესია...მოსპეს სასულიერო სემინარიებიც,მაჰმადიანური საგანმანათლებლო სისტემაც,მიზგითებიც და სინაგოგებიც...
კომუნისტების მიერ რელიგიურობის ასეთმა ჩაწიხლვა-დათრგუნვამ დიდი ზიანი მიაყენა სოციალურ სისტემას და საზოგადოების მორალურ-ეთიკურ ღირებულებებს.
მოგვიანებით,განსაკუთრებით 1930-ანი წლების სტალინური წმენდებისას მოსპეს ქართული ინტელიგენციის უზარმაზარი ნაწილი. მაგრამ საქართველოში გარკვეული მიზეზების გამო სტალინის მმართველობას არ გამოუწვევია გრანდიოზული წყვეტა თაობებს შორის როგორც ეს მოხდა აზერბაიჯანში.
კერძოდ საქართველოში გადარჩა თავდაპირველი ქართული დამწერლობა. ამის ერთ-ერთი მიზეზი ისაა რომ ქრისტიანი ქართველები არ ცდილობდნენ მაზობელი მაჰმადიანი ქვეყნების,ე.ი. ირანის ან თურქეთის მხარდაჭერის მოპოვებას. ამას გარდა ქართველთა აბსოლუტური უმრავლესობა ცხოვრობდა საბჭოთა საქართველოში. ქართველთა საკმაოდ უმნიშვნელო უმცირესობა არის ირანში, აღმოსავლეთ თურქეთში//ლაზები//,ქართველთა ინტელიგენციის მცირე დიასპორა იყო პარიზში და ბერლინში. ქართველებს არ ყოლიათ მნიშვნელოვანი დიასპორა საბჭოთა კავშირის საზღვრებს გარეთ.
საბჭოთა აზერბაიჯანი კი,პირიქით, იყო აზერბაიჯანელთა სულ 20-25 პროცენტის სამშობლო. აზერბაიჯანელთა უმრავლესობა ცხოვრობდა მოსაზღვრე ქვეყნებში,ირანში და აღმოსავლეთ თურქეთში.
ქართული ანბანის შენარჩუნებამ უზრუნველყო კავშირი ქართული ფილოსოფიური აზრის მრავალსაუკუნოვან ისტორიასთან და მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ერის მობილიზაციაში რუსიფიკაციისთვის წინააღმდეგობის გასაწევად.
1960-1970-ან წლებში აზერბაიჯანის და საქართველოს ხალხებმა უკვე დააგროვეს საბჭოთა მმართველობის პირობებში ცხოვრების უზარმაზარი გამოცდილება. რეგიონის მოკავშირე რესპუბლიკებში ამ დროისთვის უკვე გაიზარდა თითქმის 2 თაობა. ინტელიგენციას ახსოვდა 1918-1920/21 წლების სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის ხანა,მაგრამ ეს ვეღარ იქნებოდა მთელი საზოგადოების მობილიზაციის ფაქტორი.
მარტო ნაციონალიზმი ამხნევებდა არარუსი ხალხების წარმომადგენელებს რუსიფიკაციისთვის და მათი კულტურული ტრადიციების ნგრევისთვის წინააღმდეგობის გასაწევად.
1978 წელს ფრანგი სოვეტოლოგი ელენ კარერ დანკოსი წერდა რომ ერებმა საბჭოთა კავირში ისწავლეს მოსკოვის მიერ მათთვის შეთავაზებული პირობების,სტრუქტურების და თამაშის წესების გამოყენება.
ეს ნიშნავდა იმას რომ საქართველოს და აზერბაიჯანის ინტელიგენციის ახალმა თაობამ შესძლო ენის შენარჩუნება თუნდაც კონფორმისტული ლიტერატურის და მარქსისტული იდეოლოგიის პროპაგანდის ფორმით.
მეორე მსოფლიო ომის და სტალინური ხანის დასრულების შემდეგ კავკასიის ქვეყნებში განათლების სფეროში მოხდა რევოლუცია.
1950-60-ან წლებში ბაქოში და თბილისში ადამიანები ფიქრობდნენ არა იმდენად ეროვნული დამოუკიდებლობის პრობლემებზე რამდენადაც უკეთესი განათლებით თანასწორობის მოპოვებაზე და თავისი რესპუბლიკების სამრეწველო განვითარებაზე.
საკუთარი ისტორიის შესწავლით და რადიკალური მოთხოვნების წამოუყენებლად რეგიონის ინტელიგენციამ 1970-ან წლებში მოახდინა წყნარი რევოლუცია. სწორედ წყნარი რევოლუცია უწოდა ამერიკელმა ისტორიკოსმა სვენტოხოვსკიმ აზერბაიჯანში მომხდარ ცვლილებებს.
1950-ან წლებში ორივე რესპუბლიკაში დაიწყო მოსახლეობის ეთნიკური გაერთგვაროვნება,მუდამ იზრდებოდა ეთნიკურ ქართველთა და აზერბაიჯანელთა წილი. ამავე დროს მცირდებოდა რუსი მოსახლეობის წილი.
კავკასიელ დისიდენტთა ახალი თაობა:
1920-ანი წლების დასაწყისიდან 1970-ან წლებამდე საქართველომ და აზერბაიჯანმა განიცადეს ფართო ინდუსტრიალიზაციის და მოდერნიზაციის პროცესები. ამასთან თითქმის აბსოლუტურად მოისპო ალტერნატიული იდეოლოგიები და რელიგიური მეობა.
მოსკოვი დაინტერესებული იყო ვითარების გაუმჯობესებაში რეგიონის რესპუბლიკების რესურსთა ექსპლუატაციის ხარჯზე.
საქართველოს შავიზღვისპირეთში იქ ტურიზმის სრულიად საკავშირო ცენტრის ორგანიზაციის მიზნით შექმნეს თანამედროვე ინფრასტრუქტურა, ბაქოს ირგვლივ შექმნეს გზების და მილსადენების ქსელები რომლებსაც უნდა გაეადვილებინათ ნავთობის და გაზის გადატანა აფშერონის ნახევარკუნძულიდან.
ამ რესპუბლიკებში დასახლებულ და მომუშავე რუსთა ცხოვრების პირობების გასაუმჯობესებლად ვითარდებოდა განათლების და ჯანდაცვის სისტემა.
მოსკოვი ზრუნავდა რესპუბლიკებში სოციალურ გაუმჯობესებაზეც,მაგრამ ეროვნული და კულტურული განვითარება იყო თვითონ ამ რესპუბლიკების პრობლემა.
რუსული ენა ვრცელდებოდა,ფინანსურად უჭერდნენ მხარს განათლების რუსულენოვან დაწესებულებს. ამავე დროს უყურადღებოდ იყო მიყრილი ქართული და აზერბაიჯანული სკოლები, არ იცავდნენ ისტორიულ ძეგლებს,კულტურულ მემკვიდრეობას და ა.შ. ეს ტენდენცია ჭარბობდა ნიკიტა ხრუშჩოვის და ლეონიდ ბრეჟნევის დროს.
სტალინური ტერორის დამთავრებიდან გასული ოცი წლის განმავლობაში ქართველებს,აზერბაიჯანელებს,უკრაინელებს და სხვა ხალხების წარმომადგენლებს გაუჩნდათ როგორღაც აღდგენის, ინტელიგენციის ახალი თაობის აღზრდის საშუალება. უკვე კომუნისტური ოკუპაციის პირობებში გამოსულ ამ თაობას ჰქონდა 1953 წლიდან შექმნილი ტერორის არარსებობის ვითარების უპირატესობით სარგებლობის საშუალება.
სტალინის სიკვდილის შემდეგ შესაძლებელი გახდა მისი მმართველობისას აკრძალული ქართველი და აზერბაიჯანელი ისტორიკოსების,მწერლების და ფილოსოფოსების ნაშრომების გამოცემა. კომუნისტებმა შესაძლებელი გახადეს ზოგი ეროვნული დღესასწაულის აღნიშნვა, ზოგი ისტორიული ტრადიციის დაცვა და ხალხური მუსიკის შესრულება.
ამ პირობებში გაჩნდა ინტელიგენციის უახლესი თაობა. მან მიიღო შესანიშნავი განათლება და ის აფასებდა თავის ეროვნულ ტრადიციას.
ამ ინტელიგენციის პროტესტების მიზეზი იყო რუსიფიკაციის პოლიტიკის გაგრძელება და მოსკოვის მიდგომა არარუსული რესპუბლიკებისადმი რომელიც გამოიხატებოდა ფორმულით "მთავარია რუსეთი".
უეჭველია რომ ა. ელჩიბეი აზერბაიჯანში და ზ.გამსახურდია საქართველოში იყვნენ ინტელექტუალური დისიდენტობის ყველაზე გამოჩენილი წარმომადგენლები. ამ ნაშრომის თვალსაზრისით შეიძლება ითქვას რო, ისინი წარმოადგენდნენ საბჭოთა რეჟიმისადმი ეროვნული ოპოზიციის ყველაზე რადიკალურ ფრთას.
ამავე დროს იყვნენ სხვა ინტელექტუალებიც რომლებსაც ერჩივნათ საბოთა იდეოლოგიისთვის წინააღმდეგობის გაწევა "ნებადართულ" ფარგლებში.
მიუხედავად ამისა მათი მოქმედებები მაინც უთხრიდნენ ძირს გაბატონებულ კომუნისტურ იდეოლოგიას.
ბევრი ქართველი და აზერბაიჯანელი ისტორიკოსი აქვეყნებდა ნაშრომებს რუსეთის კოლონიალურ პოლიტიკაზე კავკასიაში მე-19 საუკუნეში რაც გარკვეულწილად უპირისპირდებოდა მოსკოვს რომელიც რუსეთ-კავკასიის ურთიერთობის ისტორიას აცხადებდა მრავალსაუკუნოვანი მეგობრობის ისტორიად.
საქართველოში ისეთი ისტორიკოსები როგორებიც არიან ი.გ.ანთელავა.ა.მენთეშაშვილი და სხვები დაწვრილებით იკვლევდნენ ანტირუსულ აჯანყებებს რომლებიც მოყვა რუსეთის მიერ ქართლ-კახეთის სამეფოს ანექსიას.
აზერბაიჯანში ალისოხბეტ სუმბატზადემ და ზია ბუნიათოვმა 1960-70-ან წლებში გამოაქვეყნეს ნაშრომები რუსეთის კოლონიალიზმზე აზერბაიჯანულ სახანოებში და შუა საუკუნეების აზერბაიჯანის ისტორიაზე. კლასთა ბრძოლის ცნებებში და ისტორიაზე მარქსისტული შეხედულების ფარგლებში მათ ოფიციალურ მეცნიერებაში შეიტანეს წარმოდგენა კრიტიკულ მე-19 საუკუნეში რუსეთ-კავკასიის ურთიერთობათა სირთულეების შესახებ.
მათი ნაშრომები იქცა ეროვნულ-განმანთავისუფლებელი მოძრაობის საფუძვლად.
არატრადიციული დისიდენტების სხვა ჯგუფი შეადგინეს მწერლებმა და პოეტებმა რომლებმაც მიმართეს ისტორიულ თემებს. მათ წარსულში ჰქონდათ თავისი "სოციალისტური" პერიოდი,მაგრამ 1950-ანი წლებიდან მათ შემოქმედებაში ჭარბობდა ეროვნული თემები. ადგილობრივი კომუნისტური პარტიები ითმენდნენ ისეთ დისიდენტ ლიტერატორებს როგორებიც იყვნენ ქართველი პოეტი გალაქტიონ ტაბიძე და აზერბაიჯანელი პოეტი ბახტიარ ვახაბზადე. უკანასკნელი კონცენტრირებული იყო სამხრეთი აზერბაიჯანის და მე-19 საუკენეში რუსეთის და სპარსეთის მიერ აზერბაიჯანის გაყოფის თემებზე. 1975 წელს ბაქოში გამოიცა მისი რჩეული პოეტური ქმნილებების ორტომეული//ამ მეტად საინტერესო მკვლევარმა ალბათ არ იცის რომ კომუნისტების ასე ვთქვათ მოთმინებამ და გულისხმიერებამ ისე გაალოთა დიდი ქართველი პოეტი გალაქტიონ ტაბიძე რომ მან ბოლოს და ბოლოს ფანჯრიდან გადახტომით თავის მოკვლა არჩია,თუ ის კომუნისტმა ამხანაგებმა თვითონ არ ისროლეს ფანჯრიდან,გ.მ.//.
კავკასიაში პაწაწინა დისიდენტური ჯგუფების გარდა საბჭოთა იდეოლოგიას უპირისპირდებოდა არარადიკალური ინტელიგენციის დიდი ფენაც.
პირველები ბედავდნენ პოლიტიკური რეჟიმის ღიად კრიტიკას. გამსახურდია და ელჩიბეი უარს ამბობდნენ "თამაშის წესების" მიღებაზე და მიზნად ისახავდნენ არსებული პირობების შეცვლას.
ეროვნულად ორიენტირებული ინტელიგენციის დიდი ჯგუფი-ისტორიკოსები ილია ანთელავა,ავთანდილ მენთეშაშვილი, ზია ბუნიატოვი,მწერლი ელჩინი-იღებდნენ მოსკოვის მიერ დაწესებულ საზღვრებს მაგრამ მზად იყვნენ თავისი საკუთარი ღირებულების სისტემის დასაცავად მათ ხელში არსებული ყველა საშუალების გამოყენებით.
იყო ინტელიგენციის მესამე ჯგუფიც რომელიც ყურადღებას არ აქცევდა რეჟიმს და მის იდეოლოგიას მაგრამ უარყოფდა პოლიტიკურ მოქმედებებს. ამ ჯგუფის წევრებს შორის იყვნენ ქართველი საბჭოთა ფილოსოფოსი მერაბ მამარდაშვილი // 1930-1990// და აზერბაიჯანელი ფილოსოფოსი იოსიფ//ატა// ეფენდიევი//1035-1997//. გამსახურდიას და ელჩიბეის პოლიტიკურ შეხედულებათა და ღირებულებათა სისტემა ჩამოყალიბდა 1980-ანი წლების მეორე ნახევრის ეროვნულ-განმანთავისუფლებელი მოძრაობის პირობებში,იოსიფ ატა და მერაბ მამარდაშვილი კი გამოირჩეოდნენ მკაფიო და მკაცრი მსოფლმხედველობით.
მამარდაშვილის და ეფენდიევის წვლილი იყო საქართველოში და აზერბაიჯანში განვითარებული ფილოსოფიური სკოლების შექმნა. ამ სკოლებს ზოგ სფეროში შეეძლოთ მოსკოვისთვის კონკურენციის გაწევა.
ეს კი უტიფარი ტყუილის გამეორება და გავრცელებაა. მიხაილ გორბაჩოვის ბავშვობის მეგობარი საბჭოთა ფილოსოსოფოსის და საბჭოთა დიდებულ-წარჩინებული მერაბ მამარდაშვილის მსოფლმხედველობა ისეთი იყო რომ გორბაჩოვმა შესაძლებლად ჩათვალა გასაგებია თუ რა მისიით მისი გაგზავნა მრავალწლიანი მივლინებით პრაღაში. ჩვეულებრივ მოკვდავს და მით უმეტეს არაკომუნისტს ან ანტიკომუნისტს პრაღაში კი არ აგზავნიდნენ,საგიჟეთში და ციხეში სვავდნენ იმ დროს. მამარდაშვილმაც კარგად შეიფერა ეს პრივილეგია რომელსაც კომუნისტები როგორც გესმით აძლევდნენ განსაკუთრებით შემოწმებულ და სანდო ამხანაგებს. მამარდაშვილი სულაც არ ყოფილა აპოლიტიკური, ის ჩავიდა თბილისში, გახდა საქართველოს სახალხო ფრონტის გამგეობის წევრი. მსოფლიოს შეატყობინა რომ იცის საქართველოზე უფრო მაღალი ჭეშმარიტება და თქვა რომ თუ ქართველი ხალხი აირჩევს გამსახურდიას ის დაეტაკება ქართველ ხალხს.
ასე რომ ბატონი მამარდაშვილი სულაც არ უარყოფდა პოლიტიკურ მოქმედებებს,ოღონდ ეს მოქმედებები იყო ანდროპოვის კადრები გორბაჩოვის და შევარდნაძის პროგრამის კალაპოტში.
რაც შეეხება ქართულ ფილოსოფიურ სკოლას. საქართველოში მამარდაშვილამდე ბევრად ადრე იყო ფ.აზისის,გელათის და იყალთოს აკადემიები სადაც ასწავლიდნენ და სწავლობდნენ სიბრძნის მოყვარულები ანუ ფილოსოფოსები. და ბოლოს მე-12 საუკუნის მოღვაწე იოანე პეტრიწის და მეოცე საუკუნის მოღვაწე დიმიტრი უზნაძის ნაირი ფიგურების მყოლ საქართველოს სულ არ სჭირდებოდა გორბაჩოვის მეგობრები ფილოსოფიური სკოლის დასაარსებლად. მას სჭირდებოდა ცოტა მეტი თავისუფლება.
ბატონი ზვიადის მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებაც დაიწყო ბევრად უფრო ადრე. მისი მსოფლმხედველობა ძირითად ხაზებში ჩამოყალიბებული იყო უკვე 1956 წელს. სწორედ მაშინ დაიჭირეს ის კომუნისტებმა პირველად საქართველოს დამოუკიდებლობის მოთხოვნის გამო. გასაგებია რომ ასეთ ადამიანს გორბაჩოვი პრაღაში სამუშაოდ არ გააგზავნიდა.
იმედია რომ ეს დიდად საინტერესო მკვლევარი შემდეგში გაითვალისწინებს ამ და სხვა მეგობრულ შენიშვნებს//გ.მ //.
დასკვნა:
როგორც ვხედავთ დისიდენტობა საქართველოში და აზერბაიჯანში იყო რეჟიმთან პირდაპირი დაპირისპირების//გამსახურდია,კოსტავა,ელჩიბეი// და ინტელიგენციის დიდი ჯგუფის მიერ კომუნისტური იდეოლოგიისთვის ზომიერად ძირის გამოთხრისგან //უნდა ითქვას რომ ამ ჯგუფის ინტელიგენტები გატაცებით უკრავდნენ ტაშს თენგიზ კიტოვანს როდესაც ის საბჭოთა გენერალი სუპიან ბეპაევის მიერ ნათხოვარი ტანკით ანგრევდა თბილისს. ესეც არ იცის ამ სიმპატიურმა მკვლევარმა,გ.მ.//.
გ.მამულია,ი.ანთელავა,ზ.ბუნიატოვი,ს.აშურბეილი წერდნენ თავის ფუნდამენტურ ნაშრომებს საქართველოს და აზერბაიჯანის ისტორიაზე მარქსისტული წარმოდგენის ფარგლებიდან გაუსვლელად.
მაგრამ მათ მიერ დახატულ სურათში მათი ხალხის წარსული წარმოდგებოდა როგორც ისტორიის და კულტურის ათასწლოვანი ტრადიციის ნაყოფი.
მათი ნაშრომები სპობდნენ მითს რომლის თანახმადაც რუსეთის ცივილიზაციამ და მისმა კულტურამ სასიკეთო გავლენა მოახდინა ჩამორჩენილ კავკასიელ ხალხებზე.
// ეს კი სწორეა. ქართული საბჭოთა დიპლომირებულ-სამეცნიერო ხარისხიანი მასა ხშირად უტვინო ნაციონალისტებისგან შედგებოდა და ის რუსეთს და რუს ხალხს აძულებდნენ ქართველობას. ბატონი ზვიად გამსახურდია,ინგლისური და ამერიკული ლიტერატურის დიდი პატივისმცემელი, კი მალულად გამოსცემდა სოლჟენიცინს, წერდა შესანიშნავ წერილს ლევ ტოლსტოიზე და იცავდა ანდროპოვის მიერ საგიჟეთში ჩაყრილ ნორმალურ რუსებსაც.
ბატონი ზვიად გამსახურდია დიდი ეროვნული ტრადიციის მქონე მამულიშვილი იყო და არა გონებაბრჯგუ ნაციონალისტი საბჭოთა ე.წ.ინტელიგენტების მსგავსად//გ.მ.//.
კავკასიის ფილოსოფოსებმა შესძლეს ეროვნული ფილოსოფიური სკოლების შექმნა. ამ სკოლებმა ევროპული აზრის უმთავრესი მიმართულებების მიღწევები გააერთიანეს სამამულო ფილოსოფიურ ტრადიციებთან.
საქართველოში და აზერბაიჯანში ლიტერატორები მიმართავდნენ ეროვნულ წარსულს,მათ შორის ქართველთა და აზერბაიჯანელთა ძველ ლიტერატურულ ტრადიციებს...
ამდენად კავკასიური დისიდენტობის რადიკალური და ზომიერი ფრთები საქართველოში ქმნიდნენ საბჭოთა პოლიტიკისათვის კულტურული წინააღმდეგობის გაწევის პოტენციალს.
საბჭოთა პოლიტიკა კი მიზნად ისახავდა ოფიციალური ინსტიტუტების ალტერნატიული ადგილობრივი ინსტიტუტების ლიკვიდაციას.
პრომოსკოვური საბჭოთა რეჟიმის ღია და ირიბი კრიტიკის არსენალი აერთიანებს ოფიციალური პოლიტიკის ღია უარყოფას//გამსახურდია,ელჩიბეი// და ინტელიგენციის გატაცებას ეროვნული წარსულით,ლიტერატურით და მუსიკით ხელისუფლების მიერ დაშვებულის ფარგლებში.
ირიბი ოპოზიცია უფრო ფართო იყო. ინტელიგენციის ის წარმომადგენლები რომლებიც თავისი ნაშრომებით აზერბაიჯანის და საქართველოს კულტურის შესახებ ანგრევდნენ მითს რუსეთის კულტურული უპირატესობის შესახებ ხშირად არც აღიქვამდნენ თავის საქმიანობას რეჟიმისადმი ოპოზიციურ საქმიანობად.
19800-ანი წლების ბოლოს რადიკალური ფრთის იდეები აღწევდა ზომიერი ინტელექტუალური ოპოზიციის რიგებში.
ყოველ შემთხვევაში ეს იყო 1970-ან წლებში დაწყებული პროცესის შემდეგი ეტაპი.
არა მარტო ნახსენები მამარდაშვილის ჯინაზე.დისიდენტოპა და ოპოზიცია კავკასიაში,საბჭოთა რეჟიმის კრიტიკოსები საქართველოში და აზერბაიჯანში 1970-ან წლებში და 1980-ანი წლების დასაწყისში.
რეზიუმე:
სტატია ეძღვნება ინტელექტუალურ წინააღმდეგობას საოკუპაციო კომუნისტური რეჟიმებისადმი საქართველოსა და აზერბაიჯანში. განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა დისიდენტების საქმიანობას 1970-ან წლებში და 1980-ანი წლების დასაწყისში....
ბოლშევიზმისადმი წინააღმდეგობის გაწევა სხვადასხვა და ძალით და არც ისე თანამიმდევრულად იქ გრძელდებოდა საბჭოთა კავშირის დაშლამდე 1991 წელს.
განჯას აჯანყება//1920 წლის მაისი// და ქართველთა აჯანყება//1924 წ.// სასტიკად ჩაახშეს.მაგრამ ე.წ.ანტისაბჭოთა ჯანყები გრძელდებოდა 1930-ან წლებამდე.
წითელი ტერორის პირობებში არც საქართველოში და არც აზერბაიჯანში არ რჩებოდა ადგილი ეროვნული პროტესტისთვის. მხოლოდ 1953 წელს სტალინის სიკვდილის შემდგომი კომუნისტური რეჟიმის ლიბერალიზაციის შემდეგ და ბრეჟნევის ჩამყაყების პერიოდში მოხერხდა საბჭოთა იდეოლოგიისთვის წინააღმდეგობის გაწევის ახალი ფორმების შემუშავება. გაჩნდა საბჭოთა ცხოვრებისთვის ახალი მოვლენა-დისიდენტები.
საკითხის ისტორიოგრაფიაზე ლაპარაკისას უნდა აღინიშნოს რომ საბჭოთა დისიდენტური ტრადიციის თემა საკმაოდ დაწვრილებითაა შესწავლილი განსაკუთრებით დასავლეთში სადაც ავტორთა აბსოლუტური უმრავლესობა ძირითადად იკვლევდა ბალტიის,უკრაინის და რუსეთის დისიდენტთა მოღვაწეობას.
სოციალურ პროტესტს კავკასიაში მიეძღვნა მხოლოდ რამოდენიმე ნაშრომი.
ასე მაგალითად გერმანელმა ისტორიკოსმა იურგენ გერბერმა გამოაქვეყნა ფუნდამენტური გამოკვლევა პოლიტიკურ ოპოზიციაზე 1956-1989 წლები საქართველოში//Gerber J. Georgien: Nationale Opposition und Kommunistische Herrschaft seit 1956. Baden-Baden, 1997//.
1970-ანი წლების პროტესტის ქართულ მოძრაობას სპორადულად ეხებოდნენ ამერიკელი მკვლევარები რ.სუნი და ჯ.ეივის,
ზ,გამსახურდიას და მ.კოსტავას საქმიანობა გაშუქებულია საბჭოთა დისიდენტობის ფუნდამენტურ გამოკვლევაში რომლის ავტორიცაა ლიუდმილა ალეკსეევა.
კიდევ უფრო ნაკლებადაა დასავლეთში გამოკვლეული აზერბაიჯანული დისიდენტობა. ამერიკელი მკვლევარები ოდრი ალტსტადტი და ტადეუშ სვენტოხოვსკი წერდნენ ა. ელჩიბეის საქმიანობაზე საბჭოთა ოკუპაციის დროს.
ამდენად თუ კი ბოლო წლებამდე ჩნდებოდა ცალკეული სერიოზული ნაშრომი კავკასიელ დისიდენტებზე მათი იდეოლოგიის შედარებითი ანალიზი ამ გამოკვლევების ავტორებს არ მოუხდენიათ. სოვეტოლოგებს უფრო აინტერესებს შედარებით გვიანდელი პერიოდის,1980-ანი წლების ბოლოს ქართველი და აზერბაიჯანელი დისიდენტების იდეოლოგია, პერიოდისა როდესაც მთელ ვითარებაზე კავკასიაში გავლენას ახდენდნენ ეთნიკური კონფლიქტები.
1970-ანი წლების და 1980-ანი წლების დასაწყისის პროტესტის ფილოსოფია უცნობი რჩება.
ეს წერილი არის 1970-ან წლებში ქართველი და აზერბაიჯანელი დისიდენტების ძირითადი იდეოლოგიური პოზიციების მონიშვნის და სედარების მცდელობა.
საქართველოს და აზერბაიჯანის გასაბჭოება, ცვლილებები საზოგადოებაში :
ბოლშევიკთა სამხრეთისკენ ექსპანსიის პირველ მსხვერპლად იქცა აზერბაიჯანის რესპუბლიკა. 1920 წლის აპრილის ბოლოს მისი მთელი ტერიტორია დაიკავეს მე-11 წითელი არმიის ნაწილებმა. 1921 წლის თებერვალში საქართველოს რესპუბლიკის დაცემასთან ერტად კავკასია გასაბჭოებული იქნა.
საბჭოთა ოკუპაციის პერიოდი გრძელდებოდა დაახლოებით 70 წელი.
კავკასიურ საზოგადოებაში დისიდენტური მოძრაობის განვითარების პირობების გასაგებად საჭიროა მოსკოვის მიერ ამ რესპუბლიკებში დამყარებული კომუნისტური რეჟიმის ხასიათის განხილვა.
კომუნისტური რეჟიმი განსაკუთრებულ საფრთხეს გრძნობდა აზერბაიჯანში,სადაც 1920 წლის მაისში მოხდა აჯანყება ბოლშევიკი ოკუპანტების წინააღმდეგ. აზერბაიჯანელები ეთნიკურად ახლოს იყვნენ თურქეთთან,რელიგიურად ახლოს იყვნენ შიიტურ ირანთან. აზერბაიჯანში იყო ძლიერი სასულიერო წოდება და ინტელიგენცია.
ამიტომ ბოლშევიკებს უჭირდათ აზერბაიჯანელი მუშებისთვის და გლეხებისთვის იმის ახსნა რომ მათ პროგრესს და უაფრთხოებას უზრუნველყოფდა მხოლოდ კავშირი რუსეთთან და მის პროლეტარიატთან.
1920-ანი წლების მეორე ნახევრამდე მოსკოვი ითმენდა ისეთ ეროვნულად მოაზროვნე აზერბაიჯანელ კომუნისტებს როგორებიც იყვნენ ჩინგიზ ილდირიმი და ნარიმან ნარიმანოვი. მაგრამ ამასთან ერთად ეროვნული ინტელიგენციის დიდი ნაწილი იძულებული იყო წასულიყო პოლონეთში,საფრანგეთში თუ თურქეთში.
წასვლის გზა აირჩიეს რასულზადემ,აგაოგლუმ,ტოფჩიბაშევმა,გუსეინზადემ,მირზა ბალამ და მრავალმა სხვამ.
1918-20 წლების დამოუკიდებლობის პერიოდში მუსავატისტური მთავრობის წევრი ზოგი ინტელიგენტი//მათ შორის პოეტი მაჰამად ჰადი// სიკვდილით დასაჯეს 1920-ანი წლების დასაწყისში.
აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკის ერთ-ერთი წამყვანი პოლიტიკური მოღვაწე ფატალი ხან ხოისკი მოკლეს ტფილისში სადაც მან და მისმა ოჯახმა თავშესაფარი მიიღეს 1920 წელს, რუსეთის მიერ აზერბაიჯანის ოკუპაციის შემდეგ.
აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბიკის გენშტაბის უფროსი გენერალი სულკევიჩი რამოდენიმე სხვასთან ერთად მოკლე ბაქოში 1920 წლის მაისში ბოლშევიკების შეჭრიდან რამოდენიმე დღის შემდეგ.
კომუნისტები დევნიდნენ აზერბაიჯანელ მეწარმეებსაც.
ერთ-ერთი უმდიდრესი მეცენატი 1924 წლის სექტემბერში გარდაცვალებამდე შინაპატიმრობაში ჰყავდათ სოფელ მარდაკანში.
1930-ანი წლების ბოლოს გაძლიერდა ზეწოლა აზერბაიჯანულ კულტურასა და ენაზე. მრავალ აზერბაიჯანელ ლიტერატორს ბრალად დასდეს ნაციონალიზმი,პანისლამიზმი და ა.შ. ისინი ხალხის მტრებად გამოაცხადეს.
მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს და მეოცე საუკუნის დასაწყისის აზერბაიჯანული ლიტერატურის რომანტიული განწყობა რომელიც პოეტებს და პროზაიკოსებს უბიძგებდა ისეთი თემებისკენ როგორებიცაა სამშობლო,მშობლიური ენა და ა.შ. მიღებული იყო როგორც ანტისაბჭოთა გამოვლინება.
ტ.სვენტოხოვსკის თქმით 1940 წლისთვის ბაგიროვის დროს გატარებული რეპრესიების დროს მიახლოებითი ანგარიშით დაიღუპა 70 ათასი აზერბაიჯანელი,
ინტელიგენცია როგორც სოციალური ძალა მოსპეს.
კომუნისტების თავდასხმებმა აზერბაიჯანულ ენაზე კულმინაციას მიაღწია 1920-1940 წლებში როდესაც 1926 წლის ლათინური ანბანი კირილიცათი შეცვალეს. ამაში შეიძლება დავინახოთ აზერბაიჯანის რუსიფიკაციის და სოვეტიზაციის საკვანძო ელემენტი.
ანბანის რუსიფიკაციამ გაწყვიტა აზერბაიჯანის ინტელიგენციის კულტურული კავშირები თურქეთთან,სტამბულის,იზმირის,ანკარას კულტურულ ცენტრებთან. აზერბაიჯანული ანბანის დელათინიზაციამ გაწყვიტა თაობების ისტორიული მემკვიდრეობითობა.
ეროვნული ლიტერატურის საწყისი ხანიდან აზერბაიჯანელები მეათე-მეცხრამეტე საუკუნეებში იყენებდნენ არაბულ დამწერლობას.
ამის მიუხედავად 1920-1930 წლების თაობა განათლებას იღებდა ლათინური ანბანის საფუძველზე. დელათინიზაციამ უხეშად მოსპო თაობათა სოციალური და კულტურული მემკვიდრეობითობა.
აზერბაიჯანული ანბანის რუსიფიკაცია ასუსტებდა აზერბაიჯანული ენის გავლენას ქვეყანაში და ამავე დროს ქმნიდა საუკეთესო პირობებს აზერბაიჯანში რუსული ენის და კულტურის გასავრცელებლად და დასამკვიდრებლად// რომანოვების ხანაში რუსული ენა კარგად იცოდნენ განათლებულმა აზერბაიჯანელებმა,ეხლა კი რუსული ენით აზერბაიჯანელებს აძალებდნენ ბოლშევიკურ უკულტურობას,გ.მ.//.
აზერბაიჯანში კომუნისტურმა რეჟიმმა გააგრძელა მეფის რუსეთის კოლონიალური პოლიტიკა. ვოლგისპირეთიდან ბაქოში და მის სამრეწველო ქალაქ-თანამგზავრ სუმგაიტში რუსების მოდინებას დედაქალაქში უნდა შეექმნა მკვიდრთა რუსული და შემდეგ რუსულენოვანი ძირითადი ბირთვი.
2.
1918-21 წლებში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობის დროს იქ შეიქმნა საკმაოდ ძლიერი სოციალ-დემოკრატიული იდეოლოგია და საქართველოში დამყარებული კომუნისტური რეჟიმის მიზანი იყო პოლიტიკური ოპოზიციის მოსპობა.
ქართული სოციალ-დემოკრატია მჭიდროდ იყო დაკავშირებული ევროპულ პოლიტიკურ წრეებთან. 1919-1920 წლებში ნოე ჟორდანიას მოწვევით რესპუბლიკას ეწვია ევროპელი სოციალ-დემოკრატების მრავალრიცხოვანი დელეგაცია.
ქართული პოლიტიკური ოპოზიციის ძალა და ქართველთა ეროვნული ცნობიერების მაღალი დონე იყო საფუძველი რომელზეც გაიშალა 1924 წლის ანტისაბჭოთა აჯანყება. ბოლშევიკებმა სასტიკად ჩაახშეს ეს აჯანყება,
ქართველი ისტორიკოსი გიორგი ანჩაბაძის მონაცემებით მარტო 1922-23 წლებში საქართველოში დაანგრიეს 1500 ეკლესია...მოსპეს სასულიერო სემინარიებიც,მაჰმადიანური საგანმანათლებლო სისტემაც,მიზგითებიც და სინაგოგებიც...
კომუნისტების მიერ რელიგიურობის ასეთმა ჩაწიხლვა-დათრგუნვამ დიდი ზიანი მიაყენა სოციალურ სისტემას და საზოგადოების მორალურ-ეთიკურ ღირებულებებს.
მოგვიანებით,განსაკუთრებით 1930-ანი წლების სტალინური წმენდებისას მოსპეს ქართული ინტელიგენციის უზარმაზარი ნაწილი. მაგრამ საქართველოში გარკვეული მიზეზების გამო სტალინის მმართველობას არ გამოუწვევია გრანდიოზული წყვეტა თაობებს შორის როგორც ეს მოხდა აზერბაიჯანში.
კერძოდ საქართველოში გადარჩა თავდაპირველი ქართული დამწერლობა. ამის ერთ-ერთი მიზეზი ისაა რომ ქრისტიანი ქართველები არ ცდილობდნენ მაზობელი მაჰმადიანი ქვეყნების,ე.ი. ირანის ან თურქეთის მხარდაჭერის მოპოვებას. ამას გარდა ქართველთა აბსოლუტური უმრავლესობა ცხოვრობდა საბჭოთა საქართველოში. ქართველთა საკმაოდ უმნიშვნელო უმცირესობა არის ირანში, აღმოსავლეთ თურქეთში//ლაზები//,ქართველთა ინტელიგენციის მცირე დიასპორა იყო პარიზში და ბერლინში. ქართველებს არ ყოლიათ მნიშვნელოვანი დიასპორა საბჭოთა კავშირის საზღვრებს გარეთ.
საბჭოთა აზერბაიჯანი კი,პირიქით, იყო აზერბაიჯანელთა სულ 20-25 პროცენტის სამშობლო. აზერბაიჯანელთა უმრავლესობა ცხოვრობდა მოსაზღვრე ქვეყნებში,ირანში და აღმოსავლეთ თურქეთში.
ქართული ანბანის შენარჩუნებამ უზრუნველყო კავშირი ქართული ფილოსოფიური აზრის მრავალსაუკუნოვან ისტორიასთან და მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ერის მობილიზაციაში რუსიფიკაციისთვის წინააღმდეგობის გასაწევად.
1960-1970-ან წლებში აზერბაიჯანის და საქართველოს ხალხებმა უკვე დააგროვეს საბჭოთა მმართველობის პირობებში ცხოვრების უზარმაზარი გამოცდილება. რეგიონის მოკავშირე რესპუბლიკებში ამ დროისთვის უკვე გაიზარდა თითქმის 2 თაობა. ინტელიგენციას ახსოვდა 1918-1920/21 წლების სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის ხანა,მაგრამ ეს ვეღარ იქნებოდა მთელი საზოგადოების მობილიზაციის ფაქტორი.
მარტო ნაციონალიზმი ამხნევებდა არარუსი ხალხების წარმომადგენელებს რუსიფიკაციისთვის და მათი კულტურული ტრადიციების ნგრევისთვის წინააღმდეგობის გასაწევად.
1978 წელს ფრანგი სოვეტოლოგი ელენ კარერ დანკოსი წერდა რომ ერებმა საბჭოთა კავირში ისწავლეს მოსკოვის მიერ მათთვის შეთავაზებული პირობების,სტრუქტურების და თამაშის წესების გამოყენება.
ეს ნიშნავდა იმას რომ საქართველოს და აზერბაიჯანის ინტელიგენციის ახალმა თაობამ შესძლო ენის შენარჩუნება თუნდაც კონფორმისტული ლიტერატურის და მარქსისტული იდეოლოგიის პროპაგანდის ფორმით.
მეორე მსოფლიო ომის და სტალინური ხანის დასრულების შემდეგ კავკასიის ქვეყნებში განათლების სფეროში მოხდა რევოლუცია.
1950-60-ან წლებში ბაქოში და თბილისში ადამიანები ფიქრობდნენ არა იმდენად ეროვნული დამოუკიდებლობის პრობლემებზე რამდენადაც უკეთესი განათლებით თანასწორობის მოპოვებაზე და თავისი რესპუბლიკების სამრეწველო განვითარებაზე.
საკუთარი ისტორიის შესწავლით და რადიკალური მოთხოვნების წამოუყენებლად რეგიონის ინტელიგენციამ 1970-ან წლებში მოახდინა წყნარი რევოლუცია. სწორედ წყნარი რევოლუცია უწოდა ამერიკელმა ისტორიკოსმა სვენტოხოვსკიმ აზერბაიჯანში მომხდარ ცვლილებებს.
1950-ან წლებში ორივე რესპუბლიკაში დაიწყო მოსახლეობის ეთნიკური გაერთგვაროვნება,მუდამ იზრდებოდა ეთნიკურ ქართველთა და აზერბაიჯანელთა წილი. ამავე დროს მცირდებოდა რუსი მოსახლეობის წილი.
კავკასიელ დისიდენტთა ახალი თაობა:
1920-ანი წლების დასაწყისიდან 1970-ან წლებამდე საქართველომ და აზერბაიჯანმა განიცადეს ფართო ინდუსტრიალიზაციის და მოდერნიზაციის პროცესები. ამასთან თითქმის აბსოლუტურად მოისპო ალტერნატიული იდეოლოგიები და რელიგიური მეობა.
მოსკოვი დაინტერესებული იყო ვითარების გაუმჯობესებაში რეგიონის რესპუბლიკების რესურსთა ექსპლუატაციის ხარჯზე.
საქართველოს შავიზღვისპირეთში იქ ტურიზმის სრულიად საკავშირო ცენტრის ორგანიზაციის მიზნით შექმნეს თანამედროვე ინფრასტრუქტურა, ბაქოს ირგვლივ შექმნეს გზების და მილსადენების ქსელები რომლებსაც უნდა გაეადვილებინათ ნავთობის და გაზის გადატანა აფშერონის ნახევარკუნძულიდან.
ამ რესპუბლიკებში დასახლებულ და მომუშავე რუსთა ცხოვრების პირობების გასაუმჯობესებლად ვითარდებოდა განათლების და ჯანდაცვის სისტემა.
მოსკოვი ზრუნავდა რესპუბლიკებში სოციალურ გაუმჯობესებაზეც,მაგრამ ეროვნული და კულტურული განვითარება იყო თვითონ ამ რესპუბლიკების პრობლემა.
რუსული ენა ვრცელდებოდა,ფინანსურად უჭერდნენ მხარს განათლების რუსულენოვან დაწესებულებს. ამავე დროს უყურადღებოდ იყო მიყრილი ქართული და აზერბაიჯანული სკოლები, არ იცავდნენ ისტორიულ ძეგლებს,კულტურულ მემკვიდრეობას და ა.შ. ეს ტენდენცია ჭარბობდა ნიკიტა ხრუშჩოვის და ლეონიდ ბრეჟნევის დროს.
სტალინური ტერორის დამთავრებიდან გასული ოცი წლის განმავლობაში ქართველებს,აზერბაიჯანელებს,უკრაინელებს და სხვა ხალხების წარმომადგენლებს გაუჩნდათ როგორღაც აღდგენის, ინტელიგენციის ახალი თაობის აღზრდის საშუალება. უკვე კომუნისტური ოკუპაციის პირობებში გამოსულ ამ თაობას ჰქონდა 1953 წლიდან შექმნილი ტერორის არარსებობის ვითარების უპირატესობით სარგებლობის საშუალება.
სტალინის სიკვდილის შემდეგ შესაძლებელი გახდა მისი მმართველობისას აკრძალული ქართველი და აზერბაიჯანელი ისტორიკოსების,მწერლების და ფილოსოფოსების ნაშრომების გამოცემა. კომუნისტებმა შესაძლებელი გახადეს ზოგი ეროვნული დღესასწაულის აღნიშნვა, ზოგი ისტორიული ტრადიციის დაცვა და ხალხური მუსიკის შესრულება.
ამ პირობებში გაჩნდა ინტელიგენციის უახლესი თაობა. მან მიიღო შესანიშნავი განათლება და ის აფასებდა თავის ეროვნულ ტრადიციას.
ამ ინტელიგენციის პროტესტების მიზეზი იყო რუსიფიკაციის პოლიტიკის გაგრძელება და მოსკოვის მიდგომა არარუსული რესპუბლიკებისადმი რომელიც გამოიხატებოდა ფორმულით "მთავარია რუსეთი".
უეჭველია რომ ა. ელჩიბეი აზერბაიჯანში და ზ.გამსახურდია საქართველოში იყვნენ ინტელექტუალური დისიდენტობის ყველაზე გამოჩენილი წარმომადგენლები. ამ ნაშრომის თვალსაზრისით შეიძლება ითქვას რო, ისინი წარმოადგენდნენ საბჭოთა რეჟიმისადმი ეროვნული ოპოზიციის ყველაზე რადიკალურ ფრთას.
ამავე დროს იყვნენ სხვა ინტელექტუალებიც რომლებსაც ერჩივნათ საბოთა იდეოლოგიისთვის წინააღმდეგობის გაწევა "ნებადართულ" ფარგლებში.
მიუხედავად ამისა მათი მოქმედებები მაინც უთხრიდნენ ძირს გაბატონებულ კომუნისტურ იდეოლოგიას.
ბევრი ქართველი და აზერბაიჯანელი ისტორიკოსი აქვეყნებდა ნაშრომებს რუსეთის კოლონიალურ პოლიტიკაზე კავკასიაში მე-19 საუკუნეში რაც გარკვეულწილად უპირისპირდებოდა მოსკოვს რომელიც რუსეთ-კავკასიის ურთიერთობის ისტორიას აცხადებდა მრავალსაუკუნოვანი მეგობრობის ისტორიად.
საქართველოში ისეთი ისტორიკოსები როგორებიც არიან ი.გ.ანთელავა.ა.მენთეშაშვილი და სხვები დაწვრილებით იკვლევდნენ ანტირუსულ აჯანყებებს რომლებიც მოყვა რუსეთის მიერ ქართლ-კახეთის სამეფოს ანექსიას.
აზერბაიჯანში ალისოხბეტ სუმბატზადემ და ზია ბუნიათოვმა 1960-70-ან წლებში გამოაქვეყნეს ნაშრომები რუსეთის კოლონიალიზმზე აზერბაიჯანულ სახანოებში და შუა საუკუნეების აზერბაიჯანის ისტორიაზე. კლასთა ბრძოლის ცნებებში და ისტორიაზე მარქსისტული შეხედულების ფარგლებში მათ ოფიციალურ მეცნიერებაში შეიტანეს წარმოდგენა კრიტიკულ მე-19 საუკუნეში რუსეთ-კავკასიის ურთიერთობათა სირთულეების შესახებ.
მათი ნაშრომები იქცა ეროვნულ-განმანთავისუფლებელი მოძრაობის საფუძვლად.
არატრადიციული დისიდენტების სხვა ჯგუფი შეადგინეს მწერლებმა და პოეტებმა რომლებმაც მიმართეს ისტორიულ თემებს. მათ წარსულში ჰქონდათ თავისი "სოციალისტური" პერიოდი,მაგრამ 1950-ანი წლებიდან მათ შემოქმედებაში ჭარბობდა ეროვნული თემები. ადგილობრივი კომუნისტური პარტიები ითმენდნენ ისეთ დისიდენტ ლიტერატორებს როგორებიც იყვნენ ქართველი პოეტი გალაქტიონ ტაბიძე და აზერბაიჯანელი პოეტი ბახტიარ ვახაბზადე. უკანასკნელი კონცენტრირებული იყო სამხრეთი აზერბაიჯანის და მე-19 საუკენეში რუსეთის და სპარსეთის მიერ აზერბაიჯანის გაყოფის თემებზე. 1975 წელს ბაქოში გამოიცა მისი რჩეული პოეტური ქმნილებების ორტომეული//ამ მეტად საინტერესო მკვლევარმა ალბათ არ იცის რომ კომუნისტების ასე ვთქვათ მოთმინებამ და გულისხმიერებამ ისე გაალოთა დიდი ქართველი პოეტი გალაქტიონ ტაბიძე რომ მან ბოლოს და ბოლოს ფანჯრიდან გადახტომით თავის მოკვლა არჩია,თუ ის კომუნისტმა ამხანაგებმა თვითონ არ ისროლეს ფანჯრიდან,გ.მ.//.
კავკასიაში პაწაწინა დისიდენტური ჯგუფების გარდა საბჭოთა იდეოლოგიას უპირისპირდებოდა არარადიკალური ინტელიგენციის დიდი ფენაც.
პირველები ბედავდნენ პოლიტიკური რეჟიმის ღიად კრიტიკას. გამსახურდია და ელჩიბეი უარს ამბობდნენ "თამაშის წესების" მიღებაზე და მიზნად ისახავდნენ არსებული პირობების შეცვლას.
ეროვნულად ორიენტირებული ინტელიგენციის დიდი ჯგუფი-ისტორიკოსები ილია ანთელავა,ავთანდილ მენთეშაშვილი, ზია ბუნიატოვი,მწერლი ელჩინი-იღებდნენ მოსკოვის მიერ დაწესებულ საზღვრებს მაგრამ მზად იყვნენ თავისი საკუთარი ღირებულების სისტემის დასაცავად მათ ხელში არსებული ყველა საშუალების გამოყენებით.
იყო ინტელიგენციის მესამე ჯგუფიც რომელიც ყურადღებას არ აქცევდა რეჟიმს და მის იდეოლოგიას მაგრამ უარყოფდა პოლიტიკურ მოქმედებებს. ამ ჯგუფის წევრებს შორის იყვნენ ქართველი საბჭოთა ფილოსოფოსი მერაბ მამარდაშვილი // 1930-1990// და აზერბაიჯანელი ფილოსოფოსი იოსიფ//ატა// ეფენდიევი//1035-1997//. გამსახურდიას და ელჩიბეის პოლიტიკურ შეხედულებათა და ღირებულებათა სისტემა ჩამოყალიბდა 1980-ანი წლების მეორე ნახევრის ეროვნულ-განმანთავისუფლებელი მოძრაობის პირობებში,იოსიფ ატა და მერაბ მამარდაშვილი კი გამოირჩეოდნენ მკაფიო და მკაცრი მსოფლმხედველობით.
მამარდაშვილის და ეფენდიევის წვლილი იყო საქართველოში და აზერბაიჯანში განვითარებული ფილოსოფიური სკოლების შექმნა. ამ სკოლებს ზოგ სფეროში შეეძლოთ მოსკოვისთვის კონკურენციის გაწევა.
ეს კი უტიფარი ტყუილის გამეორება და გავრცელებაა. მიხაილ გორბაჩოვის ბავშვობის მეგობარი საბჭოთა ფილოსოსოფოსის და საბჭოთა დიდებულ-წარჩინებული მერაბ მამარდაშვილის მსოფლმხედველობა ისეთი იყო რომ გორბაჩოვმა შესაძლებლად ჩათვალა გასაგებია თუ რა მისიით მისი გაგზავნა მრავალწლიანი მივლინებით პრაღაში. ჩვეულებრივ მოკვდავს და მით უმეტეს არაკომუნისტს ან ანტიკომუნისტს პრაღაში კი არ აგზავნიდნენ,საგიჟეთში და ციხეში სვავდნენ იმ დროს. მამარდაშვილმაც კარგად შეიფერა ეს პრივილეგია რომელსაც კომუნისტები როგორც გესმით აძლევდნენ განსაკუთრებით შემოწმებულ და სანდო ამხანაგებს. მამარდაშვილი სულაც არ ყოფილა აპოლიტიკური, ის ჩავიდა თბილისში, გახდა საქართველოს სახალხო ფრონტის გამგეობის წევრი. მსოფლიოს შეატყობინა რომ იცის საქართველოზე უფრო მაღალი ჭეშმარიტება და თქვა რომ თუ ქართველი ხალხი აირჩევს გამსახურდიას ის დაეტაკება ქართველ ხალხს.
ასე რომ ბატონი მამარდაშვილი სულაც არ უარყოფდა პოლიტიკურ მოქმედებებს,ოღონდ ეს მოქმედებები იყო ანდროპოვის კადრები გორბაჩოვის და შევარდნაძის პროგრამის კალაპოტში.
რაც შეეხება ქართულ ფილოსოფიურ სკოლას. საქართველოში მამარდაშვილამდე ბევრად ადრე იყო ფ.აზისის,გელათის და იყალთოს აკადემიები სადაც ასწავლიდნენ და სწავლობდნენ სიბრძნის მოყვარულები ანუ ფილოსოფოსები. და ბოლოს მე-12 საუკუნის მოღვაწე იოანე პეტრიწის და მეოცე საუკუნის მოღვაწე დიმიტრი უზნაძის ნაირი ფიგურების მყოლ საქართველოს სულ არ სჭირდებოდა გორბაჩოვის მეგობრები ფილოსოფიური სკოლის დასაარსებლად. მას სჭირდებოდა ცოტა მეტი თავისუფლება.
ბატონი ზვიადის მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებაც დაიწყო ბევრად უფრო ადრე. მისი მსოფლმხედველობა ძირითად ხაზებში ჩამოყალიბებული იყო უკვე 1956 წელს. სწორედ მაშინ დაიჭირეს ის კომუნისტებმა პირველად საქართველოს დამოუკიდებლობის მოთხოვნის გამო. გასაგებია რომ ასეთ ადამიანს გორბაჩოვი პრაღაში სამუშაოდ არ გააგზავნიდა.
იმედია რომ ეს დიდად საინტერესო მკვლევარი შემდეგში გაითვალისწინებს ამ და სხვა მეგობრულ შენიშვნებს//გ.მ //.
დასკვნა:
როგორც ვხედავთ დისიდენტობა საქართველოში და აზერბაიჯანში იყო რეჟიმთან პირდაპირი დაპირისპირების//გამსახურდია,კოსტავა,ელჩიბეი// და ინტელიგენციის დიდი ჯგუფის მიერ კომუნისტური იდეოლოგიისთვის ზომიერად ძირის გამოთხრისგან //უნდა ითქვას რომ ამ ჯგუფის ინტელიგენტები გატაცებით უკრავდნენ ტაშს თენგიზ კიტოვანს როდესაც ის საბჭოთა გენერალი სუპიან ბეპაევის მიერ ნათხოვარი ტანკით ანგრევდა თბილისს. ესეც არ იცის ამ სიმპატიურმა მკვლევარმა,გ.მ.//.
გ.მამულია,ი.ანთელავა,ზ.ბუნიატოვი,ს.აშურბეილი წერდნენ თავის ფუნდამენტურ ნაშრომებს საქართველოს და აზერბაიჯანის ისტორიაზე მარქსისტული წარმოდგენის ფარგლებიდან გაუსვლელად.
მაგრამ მათ მიერ დახატულ სურათში მათი ხალხის წარსული წარმოდგებოდა როგორც ისტორიის და კულტურის ათასწლოვანი ტრადიციის ნაყოფი.
მათი ნაშრომები სპობდნენ მითს რომლის თანახმადაც რუსეთის ცივილიზაციამ და მისმა კულტურამ სასიკეთო გავლენა მოახდინა ჩამორჩენილ კავკასიელ ხალხებზე.
// ეს კი სწორეა. ქართული საბჭოთა დიპლომირებულ-სამეცნიერო ხარისხიანი მასა ხშირად უტვინო ნაციონალისტებისგან შედგებოდა და ის რუსეთს და რუს ხალხს აძულებდნენ ქართველობას. ბატონი ზვიად გამსახურდია,ინგლისური და ამერიკული ლიტერატურის დიდი პატივისმცემელი, კი მალულად გამოსცემდა სოლჟენიცინს, წერდა შესანიშნავ წერილს ლევ ტოლსტოიზე და იცავდა ანდროპოვის მიერ საგიჟეთში ჩაყრილ ნორმალურ რუსებსაც.
ბატონი ზვიად გამსახურდია დიდი ეროვნული ტრადიციის მქონე მამულიშვილი იყო და არა გონებაბრჯგუ ნაციონალისტი საბჭოთა ე.წ.ინტელიგენტების მსგავსად//გ.მ.//.
კავკასიის ფილოსოფოსებმა შესძლეს ეროვნული ფილოსოფიური სკოლების შექმნა. ამ სკოლებმა ევროპული აზრის უმთავრესი მიმართულებების მიღწევები გააერთიანეს სამამულო ფილოსოფიურ ტრადიციებთან.
საქართველოში და აზერბაიჯანში ლიტერატორები მიმართავდნენ ეროვნულ წარსულს,მათ შორის ქართველთა და აზერბაიჯანელთა ძველ ლიტერატურულ ტრადიციებს...
ამდენად კავკასიური დისიდენტობის რადიკალური და ზომიერი ფრთები საქართველოში ქმნიდნენ საბჭოთა პოლიტიკისათვის კულტურული წინააღმდეგობის გაწევის პოტენციალს.
საბჭოთა პოლიტიკა კი მიზნად ისახავდა ოფიციალური ინსტიტუტების ალტერნატიული ადგილობრივი ინსტიტუტების ლიკვიდაციას.
პრომოსკოვური საბჭოთა რეჟიმის ღია და ირიბი კრიტიკის არსენალი აერთიანებს ოფიციალური პოლიტიკის ღია უარყოფას//გამსახურდია,ელჩიბეი// და ინტელიგენციის გატაცებას ეროვნული წარსულით,ლიტერატურით და მუსიკით ხელისუფლების მიერ დაშვებულის ფარგლებში.
ირიბი ოპოზიცია უფრო ფართო იყო. ინტელიგენციის ის წარმომადგენლები რომლებიც თავისი ნაშრომებით აზერბაიჯანის და საქართველოს კულტურის შესახებ ანგრევდნენ მითს რუსეთის კულტურული უპირატესობის შესახებ ხშირად არც აღიქვამდნენ თავის საქმიანობას რეჟიმისადმი ოპოზიციურ საქმიანობად.
19800-ანი წლების ბოლოს რადიკალური ფრთის იდეები აღწევდა ზომიერი ინტელექტუალური ოპოზიციის რიგებში.
ყოველ შემთხვევაში ეს იყო 1970-ან წლებში დაწყებული პროცესის შემდეგი ეტაპი.
იოანე პეტრიწი (ჭიმჭიმელი, XII ს.)
ავტორი: თეონა ნოზაძე | გამოქვეყნებულია: 07.08.20112 კომენტარი | 1,089 ნახვა
XI საუკუნის გასულსა და XII საუკუნის დამდეგს ქართულ სამწერლო ასპარეზს ამშვენებს იოანე პეტრიწი.
სწავლა-განათლება
იოანემ საბერძნეთში მიიღო. იმპერატორ კონსტანტინე მონომახის მიერ
1044-1047 წლებში დაარსებულ აკადემიაში, რომელიც ელინთა რენესანსის კერად
გადაიქცა. კონსტანტინოპოლში იოანე ჩაება იმ ფილოსოფიურ წრეში, რომლის
მეთაურებად ითვლებოდნენ მისი მასწავლებლები ფსელოსი და იოანე იტალი. ამ
უკანასკნელთან ერთად ის შეიქმნა აქტიურ ძალად ფილოსოფიური მოძრაობისა და
ბიზანტიური რენესანსისა, რის გამოც მათთან ერთად მანაც დაიმსახურა დევნა –
შევიწროება ოფიციალური კონსერვატიული წრეებისგან, ხოლო როდესაც მიქაელ
ფსელოსი საზოგადოებრივი სცენიდან ჩამოვიდა, ხოლო სხვებს, ამ მოძრაობის
მეთაურთ, სერიოზული დევნა დაუწყეს, იოანე სამშობლოში დაბრუნდა.იოანემ სამშობლოშიც ვერ ჰპოვა ის, რასაც დაეძებდა. დიდი თურქობის შემდეგ (1080წ.) იგი კვლავ დაბრუნდა საბერძნეთში და ვინაიდან აღარ ეცხოვრებოდა კონსტანტინოპოლში, საიდანაც 1082-84 წლებში გააძევეს იოანე იტალი და მისი თანამოაზრენი, ამიტომ ის დამკვიდრდა ბულგარეთში, ქართველთა პეტრიწონის მონასტერში, რომელიც 1083 წელს ააშენა გრიგოლ ბაკურიანისძემ. მას იოანე გაცნობია საბერძნეთში ან თვით საქართველოში, რადგან 1080 წლის ახლო ხანებში გრიგოლი მოვიდა გიორგი მეფესთან დიპლომატიურ -პოლიტიკური მისიით პეტრიწონის მონასტერში, სადაც სასულიერო სემინარიას ჩაუდგა სათავეში. იოანემ აქ ოციოდე წელიწადი დაჰყო. ასე რომ, მისი სამწერლო მოღვაწეობის უმნიშვნელოვანესი ხანა პეტრიწონის მონასტერთან არის დაკავშირებული. სწორედ აქედან მიიღო მან პეტრიწის სახელწოდებაც.
ფილოსოფიური აზროვნების გამო იოანე აიძულეს სხვა ადგილი მოეძებნა. სწორედ ამ დროს, დაახლოებით რუის-ურბნისის კრების შემდეგ, დავით აღმაშენებელმა გელათში შექმნა სალიტერატურო ცენტრი, რომლისთვისაც ღირსეულ მოღვაწეებს საზღვარგარეთიდან იწვევდა. XII საუკუნის პირველ ათეულში იოანე სამშობლოში დაბრუნდა და დამკვიდრდა გაენათის ეკლესიაში, სადაც თარგმნა რამდენიმე საღვთისმეტყველო და ფილოსოფიური თხზულება.
იოანე პეტრიწი ერთი იმ პირთაგანია, რომელნიც XI-XII სს.-ში ცდილობდნენ ქართულ ნიადაგზე გადმოენერგათ ბიზანტიური ფილოსოფიის მოღვაწენი და ხელი შეეწყოთ ქართული ფილოსოფიური აზროვნებისა და მწერლობის განვითარებისათვის. იოანემ ჩვენში შექმნა მთელი ფილოსოფიური სკოლა, ტერმინოლოგია, ენა და სტილი. ე.წ. პეტრიწონული სკოლა მის მიერაა ჩამოყალიბებული.
მან თარგმნა რამდენიმე ეგზეგეტიკური ხასიათის თხზულება: 1) “თარგმანებაჲ ეკლესიასტისაჲ” მიტროფანე სმირნელისა; 2) “თარგმანებაჲ ეკლესიასტისაჲ” ოლიმპიოდორე ალექსანდრიელისა; 3) “თარგმანებაჲ მარკოზის სახარებისაჲ” თეოფილაქტე ბულგარელისა; 4) მისივე “თარგმანებაჲ ლუკას სახარებისაჲ”.
იოანე პეტრიწი ნეოპლატონიზმის ნიადაგზე პლატონისა და არისტოტელეს მორიგებას ცდილობს. ამ თვალსაზრისით ის თარგმნის ნემესიოს ემესელის “ბუნებისათვის კაცისა”, რამაც ვერ დააკმაყოფილა მისი ინტერესები, ამიტომ იგი “ეკლესიის მამების” გვერდის ავლით აპირებს უშუალოდ მივიდეს პლატონთან, არისტოტელესთან და მოგვცეს საკუთარი ცდა მათი მორიგებისა ან “სიმფონიისა”. ამ მიზნით მან თარგმნა პროკორე დიადოხოსის თხზულება “კავშირი ღმრთისმეტყუელებითნი”. რომელშიც პლატონისა და არისტოტელეს “სიმფონია” სანიმუშოდ არის გადმოცემული. პეტრიწი ამ შრომაში შეურყევლად აგრძელებს ქართული ფილოსოფიის წინამორბედის ხაზს: ის ფილოსოფიას ქრისტიანობის სამსახურში აყენებს, სურს ქრისტიანობა ფილოსოფიურად დაასაბუთოს და გაამართლოს, როგორც შინაარსობრივად, ისე ლოგიკურად. გამორიცხულია აზრი, თითქოს იოანე პეტრიწი ქრისტიანულ დოგმებს უხვევდა, რადგან მან თარგმნა წმიდანთა “ცხოვრება”, შეთხზა ოფიციალური საღვთისმსახურო წიგნებისათვის ლიტურგიკული ჰიმნები, თარგმნა მისტიკური ხასიათის თხზულება “კლემაქსი”, რომელშიც მოცემულია 30 ხარისხი ადამიანის სულის ღვთაებრივი მიახლოებისა, მსგავსად ქრისტეს ცხოვრების 30 წლისა.
იოანე პეტრიწი ისეთივე დამცველია ეკლესიური დოგმატიზმისა, როგორც მისი წინამორბედნი თუ თანამედროვენი.
ქართველი ფილოსოფოსის, საეკლესიო მოღვაწის, ღირსი იოანეს თხზულებებს დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ქართული სასულიერო მწერლობისათვის. ღირსი იოანეს ფრესკა გამოსახული ყოფილა იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში.
დიმიტრი უზნაძე – Dimitri Uznadze (1886 – 1950 წწ.)
დიმიტრი
ნიკოლოზის ძე უზნაძე – საქართველოში ფსიქოლოგიური მეცნიერების
ფუძემდებელი, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ერთ-ერთი დამაარსებელი
(1918), საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ერთ-ერთი დამფუძნებელი და
პირველი შემადგენლობის აკადემიკოსი (1941), საქართველოს მეცნიერების
დამსახურებული მოღვაწე (1946), ფსიქოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი (1935),
პროფესორი (1918).დიმიტრი უზნაძე დაიბადა 1886 წლის 20 დეკემბერს ზესტაფონის რაიონის სოფელ საქარაში. 1904 წელს დაამთავრა ქუთაისის სათავადაზნაურო გიმნაზია. ფილოსოფიური და ფსიქოლოგიური განათლება მიიღო ლაიფციგში (გერმანია). სწავლობდა ლაიფციგის (გერმანია) უნივერსიტეტის ფილოსოფიის ფაკულტეტზე, რომელიც დაამთავრა 1909 წელს. უნივერსიტეტში დიმიტრი უზნაძე ფიქოლოგიას ეუფლებოდა ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიის ფუძემდებლის – ვილჰელმ ვუნდტის ხელმძღვანელობით. პირველ წარმატებას უკვე სტუდენტობის დროს მიაღწია. 1907 წელს უნივერსიტეტის სამეცნიერო საბჭომ ლეიბნიცის ფილოსოფიისადმი მიძღვნილ ნაშრომში მას პრემია მიანიჭა.
1909 წელს ჰალე-ვიტენბერგის უნივერსიტეტში (გერმანია) დაიცვა დისერტაცია ფილოსოფიის დოქტორის ხარისხის მოსაპოვებლად, თემაზე “ვ. სოლოვიოვი – მისი შემეცნების თეორია და მეტაფიზიკა”. ნაშრომი ეძღვნებოდა ვ. სოლოვიოვის ფილოსოფიურ მსოფლმხედველობას და წარმოადგენდა ამ საკითხზე დაცულ პირველ სადისერტაციო ნაშრომს. 1913 წელს უზნაძემ ექსტერნის წესით დაასრულა ხარკოვის უნივერსიტეტის (უკრაინა) ისტორია-ფილოლოგიის ფაკულტეტი ისტორიის განხრით.
1909 წელს დიმიტრი უზნაძე სამშობლოში დაბრუნდა. 1909-1918 წლებში უაღრესად ნაყოფიერი პედაგოგიურ-საზოგადოებრივი და მეცნიერული მოღვაწეობა გააჩაღა ქუთაისში. უზნაძე მსოფლიო ისტორიას ასწავლიდა ქუთაისის ქართულ სათავადაზნაურო გიმნაზიაში, ხოლო ფსიქოლოგიასა და ლოგიკას ეპარქიულ სასწავლებელში. 1915 წელს პირველად საქართველოში მისი ინიციატივით დაარსდა ქალთა ქართული სკოლა „სინათლე“, რომლის დირექტორადაც თვითონ დაინიშნა. ამ პერიოდში მრავალი წერილი გამოაქვეყნა ესთეტიკის, ხელოვნების, ფილოსოფიისა და პედაგოგიკის საკითხებზე. 1917 წელს მან ქუთაისში გამოსცა მსოფლიო ისტორიის პირველი ქართული სახელმძღვანელო.
1917
წელს დიმიტრი უზნაძე თბილისში გადმოვიდა და მხარში ამოუდგა ივანე
ჯავახიშვილს ქართული უნივერსიტეტის დაარსების საქმეში. 1917-1918 წლებში
იყო თბილისის ქართული უნივერსიტეტის დამფუძნებელი საზოგადოების წევრი. 1918
წელს ივანე ჯავახიშვილთან და სხვა გამოჩენილ ქართველ მოღვაწეებთან ერთად
აფუძნებს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტს. 1918 წელს მისი
ხელმძღვანელობით უნივერსიტეტში შეიქმნა ფსიქოლოგიის კათედრა და
ექსპერიმეტული ფსიქოლოგიის ლაბორატორია, რომლის გამგე იყო გარდაცვალებამდე
(1950 წ). 1935 წელს მას დისერტაციის დაუცველად მიენიჭა ფსიქოლოგიის
მეცნიერებათა დოქტორის სამეცნიერო ხარისხი.აღსანიშნავია, რომ დიმიტრი უზნაძე აქტიურად მონაწილეობდა 1910-იანი წლების საქართველოს საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ცხოვრებაში. იგი იყო საქართველოს სოციალ-ფერედალისტთა პარტიის თვალსაჩინო მოღვაწე, 1917-1919 წლებში კი საქართველოს ეროვნული საბჭოს წევრი. 1918 წლის 26 მაისს, ეროვნული საბჭოს საგანგებო სხდომაზე, მან ხელი მოაწერა “საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის აქტს”.
1941 წელს მისი თაოსნობით შეიქმნა საქართველოში ფსიქოლოგიის დარგის პირველი სამეცნიერო დაწესებულება – საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ფსიქოლოგიის სექტორი, რომელიც 1943 წელს გარდაიქმნა ფსიქოლოგიის ინსტიტუტად. როგორც სექტორის, ისე ინსტიტუტის დირექტორი იყო დიმიტრი უზნაძე. დღეს ეს ინსტიტუტი, რომელიც ფართოდ არის ცნობილი მთელს მსოფლიოში, მის სახელს ატარებს. 1933-1942 წლებში უზნაძე იყო ქუთაისის სახელმწიფო პედაგოგიური ინსტიტუტის (ამჟამად ქუთაისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი) ფსიქოლოგიის კათედრის პირველი გამგე.
დიმიტრი უზნაძის სამეცნიერო-კვლევითი ინტერესები მრავალფეროვანი იყო. იგი იკვლევდა ზოგადი ფსიქოლოგიის ისეთ აქტუალურ საკითხებს, როგორიცაა აღქმის, წარმოდგენის, ყურადღების, აზროვნების, ნებისყოფის, მეტყველების პრობლემები. ასევე წარმატებით იკვლევდა ბავშვის, პიროვნების ფსიქოლოგიის საკითხებს. უზნაძე იყო საქართველოში შრომის ფსიქოლოგიის, ბავშვის ფსიქოლოგიის და პედაგოგიური ფსიქოლოგიის ფუძემდებელი.
უზნაძემ შეისწავლა ფენომენი (ე. წ. “უზნაძის ეფექტი”), რომელიც საფუძვლად უდევს განწყობის ექსპერიმენტულ მეთოდს. უზნაძისა და მისი მრავალრიცხოვანი მოწაფეების გამოკვლევების შედეგად განწყობის “მცირე თეორია” (რომელშიც განწყობის, როგორც ფსიქიკური ფენომენის, თავისებურებებს შეისწავლიდნენ) გადაიქცა განწყობის ზოგადფსიქოლოგიურ “დიდ” თეორიად, რომელიც ადამიანის აქტივობის ძირითად ფსიქოლოგიურ კანონზომიერებებს შეისწავლის.
დიმიტრი
უზნაძემ შექმნა არაერთი სახელმძღვანელო: „ექსპერიმენტული საფუძვლები“
(1925), „ზოგადი ფსიქოლოგია“ (1940), „ბავშვის ფსიქოლოგია“ (1947) და სხვ.,
რომლებზეც ქართველ ფსიქოლოგთა მრავალი თაობა აღიზარდა.
დიდი წვლილი მიუძღვის ქართული ფილოსოფიური
აზრის გაღრმავება-განვითარებაში. მისი შრომები – “ვლ. სოლოვიოვი – მისი
შემეცნების თეორია და მეტაფიზიკა” (ჰალე, 1909 წ.), “რა არის შემეცნების
თეორია?”, “ომის ფილოსოფია” და განსაკუთრებით მონოგრაფიული გამოკვლევა –
“ანრი ბერგსონი” (თბ. 1920 წ.) უახლესი დროის ქართული ფილოსოფიის
უმნიშვნელოვანესი შენაძენია. დ. უზნაძეს ეკუთვნის აგრეთვე გამოკვლევები:
“ნ. ბარათაშვილის ლირის მოტივები”, “ნ. ბარათაშვილის შემოქმედების
განვითარება”, “განდგომილობის პრობლემა ი. ჭავჭავაძის “განდეგილში” და
სხვა. ეს ნაშრომები, ფაქტობრივად, წარმოადგენდა ქართული ლიტერატურული
მემკვიდრეობის ფილოსოფიური პოზიციიდან განხილვის ერთ-ერთ პირველ და
წარმატებულ ცდას.
დიმიტრი უზნაძეს ეკუთვნის სხვადასხვა
პრობლემებთან დაკავშირებული მრავალი გამოკვლევა: „სახელდების ფსიქოლოგიური
საკითხები“ (1923), „მნიშვნელობის წვდომის პრობლემისათვის“ (1927), „ცნების
შემუშავება სკოლისწინარე ასაკში“ (1929), „პროფესიების ფსიქოლოგიის
აქტუალური ამოცანებისა და თეორიული საკითხების შესახებ“ (1933), „მოძრაობის
სისწრაფის ილუზია“ (1940), „ადამიანის ქცევის ფორმები“ (1944) და მრავალი
სხვა.
უზნაძის სამეცნიერო შრომები (რომლებიც
გამოქვეყნებულია როგორც ქართულ, ისე გერმანულ, ინგლისურ, ფრანგულ, რუსულ
ენებზე) ეძღვნება ფსიქოლოგიის, ფილოფოფიისა და პედაგოგიკის საკვანძო
საკითხებს. განსაკუთრებით აღსანიშნავია მისი თაოსნობით შექმნილი “განწყობის
თეორია”, რომელიც სამართლიანად ითვლება თანამედროვე ფსიქოლოგიის ერთ-ერთ
უმთავრეს მონაპოვრად. საკმარისია აღინიშნოს, რომ მეცნიერის გარდაცვალების
შემდეგ ნიუ-იორკში ინგლისურ ენაზე გამოიცა მისი ფუძემდებლური მონოგრაფია
“განწყობის ფსიქოლოგია” (D.N. Uznadze, “The Psychology of Set”, New York,
1966). ამ მიმართულებით ინტენსიურ კვლევა-ძიებას საფუძველი ჩაეყარა 1923
წელს, როდესაც თსუ-ის პერიოდულ სამეცნიერო გამოცემაში “ჩვენი მეცნიერება”
(N 1) გამოქვეყნდა დ. უზნაძის სტატია. ჯერ კიდევ 1939 წელს სკანდინავიაში
გამომავალ ავტორიტეტულ საერთაშორისო ჟურნალში “Acta Psychologica”
გამოქვეყნდა განწყობის ფსიქოლოგიისადმი მიძღვნილი მისი ვრცელი ნაშრომი.
სწორედ ამ დროიდან ქართველი მეცნიერის სამეცნიერო მოღვაწეობა მოექცა
მსოფლიოს ფსიქოლოგთა ყურადღების ცენტრში. ამდენად, დღეს დიმიტრი უზნაძე
სამართლიანად ითვლება განწყობის ფსიქოლოგიის მამამთავრად. გარდა ამისა,
უზნაძე ითვლება ექსპერიმენტული პედაგოგიკისა და პედაგოგიკის ფსიქოლოგიის
ფუძემდებლად საქართველოში. ჯერ კიდევ 1912 წელს მან გამოსცა
“ექსპერიმენტული პედაგოგიკის შესავალი”, რითაც სათავე დაუდო ჩვენში ამ
მიმართულებას.
დიმიტრი
უზნაძეს მსოფლიო აღიარება მოუპოვა განწყობის ფსიქოლოგიის შექმნამ. ამ
თეორიის მიმართ დიდ ინტერესს იჩენენ უცხოელი მეცნიერები. იმართება
განწყობის ფსიქოლოგიის პრობლემებისადმი მიძღვნილი საერთაშორისო კონგრესები
და სიმპოზიუმები. 1966 წელს ფსიქოლოგთა XVIII საერთაშორისო კონგრესზე
გამოჩენილმა ფრანგმა ფსიქოლოგმა ჰ. ფრესმა განაცხადა, რომ განწყობის
პრობლემა თანამედროვე ფსიქოლოგიის ძირითად პრობლემად მიაჩნია და აღნიშნა ის
დიდი წვლილი, რაც ამ პრობლემის დამუშავებაში ქართველმა ფსიქოლოგებმა
შეიტანეს.
დ. უზნაძის თეორიის მნიშვნელობასა და
ავტორიტეტზე მეტყველებს 1979 წელს თბილისში გამართული საერთაშორისო
სიმპოზიუმი თემაზე “არაცნობიერი”, რომელიც პროფესორ აპოლონ შეროზიას
ინიციატივით და ხელმძღვანელობით ჩატარდა. სიმპოზიუმზე ცენტრალური ადგილი
დაეთმო დ. უზნაძის განწყობის თეორიას. სიმპოზიუმში მონაწილეობდნენ მსოფლიოს
გამოჩენილი ფსიქოლოგები და ფილოსოფოსები. ზიგმუნდ ფროიდის ქალიშვილმა, ანი
ფროიდმა გამოგზავნა მისასალმებელი წერილი, რომელშიც აღნიშნავდა, რომ
მხოლოდ უზნაძისა და მისი თეორიის უდიდესი ავტორიტეტის გამო იღებდნენ
ფროიდისტები მონაწილეობას სიმპოზიუმში. სიმპოზიუმის მასალები რუსულ,
ინგლისურ, გერმანულ და ფრანგულ ენებზე დაიბეჭდა ოთხ ტომად (1978 წ.).
დიმიტრი უზნაძე გარდაიცვალა 1950 წლის 9
ოქტომბერს. დაკრძალული იყო ვაკის სასაფლაოზე. 1986 გადმოასვენეს თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტის ეზო–სავანეში.
Заур Гасымов, кандидат исторических наук, научный сотрудник Института европейской истории (Майнц, Германия).
ДИССИДЕНТСТВО И ОППОЗИЦИЯ НА КАВКАЗЕ: КРИТИКИ СОВЕТСКОГО РЕЖИМА В ГРУЗИИ И АЗЕРБАЙДЖАНЕ В 1970-Х — НАЧАЛЕ 1980-Х ГОДОВ
РЕЗЮМЕ
Данная статья посвящена анализу интеллектуального
сопротивления оккупационным коммунистическим режимам в Грузии и
Азербайджане. Особое внимание уделено деятельности диссидентов в 1970-х и
в начале 1980-х годов. Главная тема исследования — тогдашние критики
советского коммунизма, его социалистической риторики и так называемого
интернационализма. Основное внимание уделяется не организованному
протесту, а процессу выработки грузинской и азербайджанской
интеллигенцией альтернативной идеологии.
Введение
Политические перемены, происходившие в Советской
империи после 1985 года, повлекли за собой дальнейшую либерализацию
политических режимов в европейских республиках самого СССР и в странах
Восточной Европы, где коммунизм насаждали свыше 40 лет. Почему же
общества, в свое время принявшие "импортный" коммунизм, смогли
относительно легко освободиться от него? Немецкий политолог Ежи Мачкув
объясняет этот феномен специфической ролью национализма, то есть на
самом деле коммунистическую идеологию в этих странах убило не
гражданское общество, а национализм1.
Сопротивление большевизму, с разной силой и не всегда
последовательное, продолжалось там до распада Советского Союза в 1991
году. Гянджинское восстание (май 1920 г.) и грузинское восстание (1924
г.) были жестоко подавлены, но так называемые антисоветские мятежи
продолжались до 1930-х годов. В условиях красного террора2
ни в Грузии, ни в Азербайджане не оставалось места для национального
протеста. Только после либерализации коммунистического режима со смертью
Сталина в 1953 году и в период брежневского застоя общества на Кавказе,
в Украине и России сумели выработать новые формы сопротивления
советской идеологии, в том числе появилось абсолютно новое для советской
жизни явление — диссиденты.
Если затрагивать историографию вопроса, то необходимо
отметить, что тема советской диссидентской традиции исследована весьма
подробно, особенно на Западе, где абсолютное большинство авторов
занимались в основном диссидентами республик Балтии, Украины и России. А
социальному протесту на Кавказе было посвящено лишь несколько
публикаций. Так, немецкий историк Юрген Гербер опубликовал
фундаментальное исследование о политической оппозиции в Грузии в
1956—1989 годах3. Тему грузинского движения протеста в 1970-х годах спорадически затрагивали и американские исследователи Р. Суни4 и Дж. Эйвис5.
Действия З. Гамсахурдиа и М. Коставы освещаются в фундаментальном
исследовании советского диссидентства, выполненном Людмилой Алексеевой6.
Еще меньше исследовано на Западе азербайджанское диссидентство. Американские исследователи Одри Алтстадт7 и Тадеуш Свентоховский8 писали о деятельности А. Эльчибея в период советской оккупации.
Таким образом, если до последнего времени и
появлялись отдельные серьезные работы о кавказских диссидентах, то
сравнительного анализа их идеологии авторы этих исследований не
проводили. Советологов больше интересует идеология грузинских и
азербайджанских диссидентов относительно позднего периода — конца 1980-х
годов, когда на всю ситуацию на Кавказе в большой степени влияли
этнические конфликты. Философия протеста 1970-х и начала 1980-х годов
остается неизвестной. Эта статья — попытка обозначить основные
идеологические позиции грузинских и азербайджанских диссидентов в 1970-х
годах и сопоставить их.
Советизация Грузии и Азербайджана: изменения в обществе
Первой жертвой большевистской экспансии "в южном
направлении" стала Азербайджанская Республика. В конце апреля 1920 года
вся ее территория была занята частями 11-й Красной Армии. В феврале
1921-го, с падением Грузинской Республики, Кавказ был "советизирован"9.
Период советской оккупации продолжался приблизительно 70 лет. Чтобы
понять обстоятельства, в которых развивалось диссидентское движение в
кавказском обществе, необходимо рассмотреть характер коммунистического
режима, установленного Москвой в этих республиках.
В Азербайджане, где в мае 1920 года было поднято восстание против большевистских оккупантов10,
коммунистический режим чувствовал себя в особой "опасности". Из-за
этнической близости азербайджанцев с Турцией, их религиозных связей с
шиитским Ираном, а также наличия широкого слоя духовенства и
интеллигенции большевикам было нелегко объяснять азербайджанским
"рабочим и крестьянам", что их прогресс и безопасность могут быть
обеспечены "только в союзе с Россией и ее пролетариатом". До второй
половины 1920-х годов Москва терпела таких национально мыслящих
азербайджанских коммунистов, как Чингиз Ильдрым и Нариман Нариманов. Но
наряду с этим большая часть национальной интеллигенции вынуждена была
выехать в Польшу, Францию или Турцию. Этот путь выбрали Расулзаде,
Агаоглу, Топчибашев, Гусейнзаде, Мирза Бала и многие другие. Некоторых
представителей азербайджанской интеллигенции, входивших в период
независимости 1918—1920 годов в мусаватистское правительство (в том
числе поэта Махаммада Хади), казнили в начале 1920-х. Один из ведущих
политических деятелей Азербайджанской Демократической Республики Фатали
хан Хойский был убит в Тбилиси11,
где он и его семья получили убежище в 1920 году, после оккупации
Азербайджана Россией. Начальник Генштаба АДР генерал Сулкевич вместе с
несколькими другими был казнен в Баку в мае 1920 года, через несколько
дней после вторжения большевиков12.
Коммунистические преследования не миновали и азербайджанских
предпринимателей. Зейналабдин Тагиев, один из самых богатых меценатов,
пребывал под домашним арестом в селе Мардакан до самой своей смерти
(сентябрь 1924 г.)13.
Нетерпимость к азербайджанской культуре и языку усилилась в конце
1930-х годов. Многих азербайджанских литераторов, в том числе Гусейна
Джавида (1882—1941 гг.), Ахмеда Джавада (1892—1937 гг.), Салмана Мумтаза
(1884—1941 гг.), Микаила Мушфика (1908—1938 гг.), объявили "врагами
народа", обвинили в национализме, панисламизме и т.д. Романтический
настрой азербайджанской литературы конца XIX и начала XX столетия,
побуждавший поэтов и прозаиков обращаться к таким темам, как Родина,
родной язык и т.д., воспринимали как антисоветское проявление14.
Так, Т. Свентоховский пишет: "К 1940 году в результате происходивших
при Багирове чисток погибли, по приблизительным подсчетам, 70 тыс.
азербайджанцев. Интеллигенция была истреблена, сломлена и ликвидирована
как социальная сила"15.
Нападки коммунистов на азербайджанский язык достигли кульминации в
1939—1940 годах, когда латинский алфавит 1926 года был заменен
кириллицей. В этих посягательствах можно усматривать ключевой элемент
кампании по русификации и советизации Азербайджана. Для этого есть ряд
оснований.
1. Смена алфавита16, его русификация17 оборвали культурные связи интеллигенции Азербайджана с Турцией, с ее культурными центрами в Стамбуле, Измире и Анкаре.
2. Делатинизация азербайджанского алфавита прервала
историческую преемственность между поколениями. Фактически трагедия была
"удвоена", так как поколение 1920—1930-х годов получало образование на
основе латинского алфавита, вопреки тому, что с самого возникновения
национальной литературы азербайджанцы на протяжении X—XIX веков
использовали арабское письмо. Социальную и культурную преемственность
поколений грубо порушили.
3. Целью русификации алфавита путем его делатинизации
была и деевропеизация азербайджанского языка, хотя бы в его зрительном
восприятии.
4. Русификация азербайджанского алфавита уменьшала
влияние азербайджанского языка в стране, в то же время она создавала
лучшие условия для принудительного насаждения в Азербайджане русского
языка и культуры.
В Азербайджане коммунистический режим продолжил
колониальную политику царской России. Приток российских переселенцев с
Поволжья в Баку и в его промышленный город-спутник Сумгаит должен был
создать в столице русское, а затем и русскоязычное основное ядро
жителей.
В Грузии коммунистический режим был нацелен на
истребление политической оппозиции, которая за время существования
Грузинской Демократической Республики в 1918—1921 годах смогла
выработать достаточно сильную социал-демократическую идеологию.
Грузинская социал-демократия была тесно связана с европейскими левыми
политическими кругами. В 1919—1920 годах по приглашению Ноя Жордания
республику посетила многочисленная делегация европейских
социал-демократов18.
Мощный потенциал отечественной политической оппозиции и высокий уровень
национального самосознания населения были той основой, на которой в
1924 году развернулось широкое антисоветское восстание, жестоко
"умиротворенное" большевиками19. По данным грузинского историка Георгия Анчабадзе, только в 1922—1923 годах в Грузии были разрушены 1 500 церквей20.
Немецкий теолог А. Гампель пишет: "В период до 1917 года в составе
Грузинской церкви насчитывалось более 1 527 приходов, а в 1963-м…
имелось лишь 80 приходов"21.
И в Грузии, и в Азербайджане коммунистические чистки почти полностью
уничтожили религиозные учреждения. Число действующих церквей, мечетей и
синагог катастрофически сократилось. Православные духовные семинарии в
Тбилиси и огромная инфраструктура мусульманских образовательных центров,
в частности медресе, были ликвидированы. Из-за важнейшей роли, которую
религия играла в грузинском и азербайджанском обществе до их
советизации, уничтожение религиозных учреждений нанесло тяжелый ущерб
всей социальной системе и морально-этическим ценностям общества.
Позднее, особенно в период сталинских чисток 1930-х
годов, уничтожили огромную часть грузинской интеллигенции. Но по ряду
причин в Грузии правление Сталина не привело к грандиозному разрыву
исторической преемственности и связи между поколениями, как это
случилось в Азербайджане, в частности, сохранилось изначальное
грузинское письмо. Одна из причин тому — грузины, будучи христианским
народом, не стремились получить поддержку от соседних мусульманских
стран, то есть от Ирана или Турции. К тому же абсолютное большинство
грузин проживало в советской Республике Грузии. Другими словами, за
исключением весьма незначительного меньшинства в Иране, в Восточной
Турции (лазы), небольшой общины грузинской интеллигенции в Париже и в
Берлине, у грузин не было значительной диаспоры за пределами Советского
Союза. А советский Азербайджан, напротив, был родиной всего для 20—25%
азербайджанцев, большинство же проживало в пограничных странах: в Иране и
в восточной части Турции. Сохранение грузинского алфавита обеспечило
связь с многовековой историей грузинской философской мысли и сыграло
важную роль в мобилизации нации на сопротивление русификации.
В 1960—1970-х годах народы Азербайджана и Грузии уже
накопили огромный опыт жизни при советском правлении. В союзных
республиках региона к тому времени выросло уже почти два поколения. В
среде интеллигенции сохранялась историческая память о периоде
государственной независимости 1918—1920/21 годов, но это уже не могло
стать фактором мобилизации всего общества. Национализм остался тем
единственным, что вдохновляло представителей нерусских наций на
сопротивление русификации и дальнейшему разрушению их культурных
традиций. В 1978 году французский советолог Элен Каррер д’Анкосс писала,
что нации в Советском Союзе научились использовать условия, структуры и
правила игры, которые предлагала им Москва22.
Это означало, что новое поколение интеллигенции Грузии и Азербайджана
обеспечило сохранение языка, пусть даже в форме развития конформистской
литературы с пропагандой марксистской идеологии. После Второй мировой
войны и конца сталинской эпохи в странах Кавказа произошла революция в
сфере образования. В 1950—1960-х годах в Баку и Тбилиси в умах людей
преобладали не проблемы национальной независимости, но желание добиться
равенства благодаря лучшему образованию и горячее стремление к
промышленному развитию своих республик. Изучая собственную историю и не
выдвигая радикальных требований, интеллигенция республик региона в
1970-х годах осуществила "тихую революцию", именно так назвал перемены в
Азербайджане уже упомянутый нами американский историк Т. Свентоховский.
В 1950-х годах в обеих республиках началась
этническая гомогенизация населения, постоянно росла доля этнических
грузин и азербайджанцев. Одновременно пропорционально сокращалась доля
русского населения23.
Новое поколение кавказских диссидентов
С начала 1920-х до 1970-х годов Грузия и Азербайджан
переживали процессы широкой индустриализации и модернизации при почти
абсолютной ликвидации альтернативных идеологий и религиозной
идентичности. Москва была заинтересована в улучшении ситуации за счет
эксплуатации ресурсов республик региона. На Черноморском побережье
Грузии создали современную инфраструктуру для организации там
общесоюзного центра туризма, вокруг Баку реконструировали дорожную и
трубопроводную сети, которые должны была облегчить транспортировку
нефтяных и газовых ресурсов с полуострова Апшерон. Для улучшения условий
жизни работающих в этих республиках русских поселенцев развивался
потенциал системы образования и здравоохранения.
Москва заботилась и о социальных улучшениях в
республиках. Однако национальное и культурное развитие было проблемой
самих этих республик. Распространение русского языка и финансовая
поддержка русскоязычных учреждений образования сочеталась с политикой
пренебрежения к грузинским и азербайджанским школам, к сохранению
исторических памятников, культурного наследия и т.д. Эти тенденции
превалировали и в эпоху Никиты Хрущева, и в период Леонида Брежнева.
За 20 лет, прошедших после окончания
сталинского террора, у грузин, азербайджанцев, украинцев и
представителей других народов появилась возможность как-то
"восстановиться", воспитать новое поколение интеллигенции. Войдя в жизнь
уже в условиях коммунистической оккупации, это поколение могло
пользоваться преимуществами ситуации "отсутствия террора",
существовавшей после 1953 года. После смерти Иосифа Сталина можно было
издавать многие запрещенные в годы его правления литературные и научные
труды грузинских и азербайджанских историков, писателей и философов,
разрешили отмечать некоторые национальные праздники, соблюдать
исторические традиции, исполнять народную музыку. В этих условиях и
могло появиться то самое новое поколение интеллигенции, получившее
прекрасное образование и привязанное к своей национальной традиции.
Причиной для протестов этой интеллигенции было продолжение политики
русификации и подход Москвы к нероссийским республикам, выражавшийся
формулой "Главное — Россия".
Несомненно, А. Эльчибей в Азербайджане и З.
Гамсахурдиа в Грузии были самыми видными представителями
интеллектуального диссидентства. С точки зрения данной работы, можно
заключить, что они представляли наиболее радикальное крыло национальной
оппозиции советскому режиму. В то же время были и другие интеллектуалы,
предпочитавшие сопротивляться коммунистической идеологии в "дозволенных"
рамках. Тем не менее их действия все же подрывали господствовавшую
коммунистическую идеологию. Многочисленные грузинские и азербайджанские
историки, публиковавшие работы о российской колониальной политике на
Кавказе в XIX столетии, до некоторой степени противостояли
поддерживаемой Москвой тенденции изображать историю кавказско-российских
отношений как историю "многовековой дружбы". В Грузии такие историки,
как И.Г. Антелава, A. Ментешашвили и другие, подробно исследовали
антироссийские восстания, последовавшие за аннексией Россией
Картлийско-Кахетинского царства. В Азербайджане Алисохбет Сумбатзаде24 и Зия Буниятов25
в 1960—1970-х годах публиковали исследования о российском колониализме в
азербайджанских ханствах и о средневековой азербайджанской истории.
Рассуждая в терминах теории классов и марксистских взглядов на историю,
эти авторы заронили в официальную науку представление о сложностях
истории российско-кавказских отношений в критическом XIX столетии. В
конце 1980-х годов их труды стали идеологическим основанием
национально-освободительного движения.
Другую группу нетрадиционных диссидентов составили
писатели и поэты, обратившиеся к историческим темам. Даже если в прошлом
у них и был свой "социалистический" период, с 1950-х годов в их
творчестве преобладали национальные темы. Литераторами-диссидентами,
терпимыми руководством местных коммунистических партий, можно считать и
грузинского поэта Галактиона Табидзе26 и азербайджанского поэта Бахтияра Вахабзаде27.
Последний был известен сосредоточенностью на теме Южного Азербайджана, а
также исторического раздела территорий Азербайджана между Россией и
Персией в XIX столетии28. В 1975 году в Баку был издан двухтомник его избранных поэтических произведений29.
На Кавказе (наряду с крошечными радикальными
диссидентскими группами) советской идеологии противостоял и обширный
слой нерадикальной интеллигенции. Первые имели смелость открыто
критиковать политический режим. Костава, Гамсахурдиа и Эльчибей
отказывались принимать "правила игры", были нацелены на изменение
существующих условий. Вторые — широкая группа национально
ориентированной интеллигенции — историки Илия Антелава, Автандил
Ментешашвили, Зия Буниятов, писатель Эльчин — принимали установленные
Москвой рамки, но были готовы использовать все свои возможности, чтобы
отстаивать собственную систему ценностей.
Была и третья группа интеллигенции, игнорировавшая
режим и его идеологию, но в то же время отрицавшая политические
действия. В их число входили грузинский философ Мераб Мамардашвили
(1930—1990) и азербайджанский философ Асиф (Ата) Эфендиев (1935—1997)30.
В отличие от Гамсахурдиа и Эльчибея, чья система политических взглядов и
ценностей формировалась в процессе национально-освободительного
движения второй половины 1980-х годов, Асиф Ата и Мераб Мамардашвили
отличались четкими и строгими мировоззренческими концепциями.
Вклад Мамардашвили и Эфендиева состоял в создании в
Грузии и Азербайджане развитых национальных философских школ, способных в
некоторых сферах конкурировать с Москвой.
Заключение
Как мы видим, диссидентство в Грузии и Азербайджане
представляло собой конгломерат из прямого противостояния режиму, как
было у Гамсахурдиа, Коставы и Эльчибея, и умеренного подрыва
коммунистической идеологии большой группой интеллигенции. Такие
историки, как Г. Мамулия, И. Антелава, З. Буниятов, С. Ашурбейли
создавали фундаментальные работы по грузинской и азербайджанской
истории, однако не выходя за рамки марксистских представлений об
истории. Но в рисовавшейся ими картине прошлое их народов представало
как исток тысячелетней традиции истории и культуры. Их труды разрушали
миф о благотворном воздействии цивилизации России и ее культуры на
"отсталые кавказские народы"31.
Философы Кавказа оказались способными создать национальные философские
школы, объединившие достижения важнейших направлений европейской мысли с
отечественными философскими традициями. В Грузии и в Азербайджане
литераторы обращались к национальному прошлому, в том числе к древним
литературным традициям грузин и азербайджанцев. Обращение Вахабзаде к
Физули и к созданному в Раннем Средневековье дастану о Деде Коркуте
помогало осознавать и поддерживать непрерывность традиции и национальное
самосознание азербайджанцев как народа с древней литературной
традицией.
Таким образом, радикальное и умеренное крылья
кавказского диссидентства создавали в Грузии и Азербайджане потенциал
для культурного сопротивления советской политике, направленной на
ликвидацию местных институтов, альтернативных официальным. Арсенал
прямой и косвенной критики промосковского советского режима объединял
открытое неприятие официальной политики (Гамсахурдиа, Эльчибей) и
увлеченность интеллигенции национальным прошлым, литературой и музыкой в
рамках того, что допускала власть. "Косвенная" оппозиция была более
широкой. Часто даже те представители интеллигенции, которые своими
трудами по истории культуры Азербайджана и Грузии разрушали мифы о
культурном превосходстве России, сами не воспринимали свою деятельность
как оппозиционную режиму. В конце 1980-х годов можно было наблюдать
проникновение идей радикального крыла в ряды умеренной интеллектуальной
оппозиции. Но в любом случае это был уже следующий этап процесса,
начавшегося в 1970-х годах.
1 К таким выводам Ежи Мачкув пришел, сравнивая процессы развития демократии в Чешской Республике, Украине и Беларуси (см.: Maćków J. Voraussetzungen der Demokratie in der postkommunistischen Systemtransformation: Tschechien, Belarus und die Ukraine // Zeitschrift für Parlamentsfragen, 2005, No. 2. S. 411—424). Разработанную им модель также можно применить к республикам Кавказа, Балтии, а также к Молдове. к тексту
2 См.: Baberowski J. Der Rote Terror. Die Geschichte des Stalinismus. München, 2003. к тексту
3 См.: Gerber J. Georgien: Nationale Opposition und Kommunistische Herrschaft seit 1956. Baden-Baden, 1997. к тексту
4 См.: Suny R.G. The Making of the Georgian Nation. Bloomington: Indiana University Press, 1988. к тексту
5 См.: Aves J. Paths to National Independence in Georgia: 1987-1990. London 1991. к тексту
6 См.: Alexeyeva L. Soviet Dissent. Contemporary Movements for National, Religious and Human Rights. Middletown Connecticut, 1985. к тексту
7 См.: Altstadt A. Azerbaijani Turks’ Response to Russian Conquest // Studies in Comparative Communism, 1986, Vol. 19, No. 3—4. P. 267—286; Idem. The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule. Stanford, 1992. к тексту
8 См.: Swietochowski T. Azerbejdżan. Warsaw, 2006. к тексту
9 Детальное собрание дипломатической корреспонденции Грузинской и других Закавказских республик периода первой независимости можно найти в публикации грузинского историка Гурама Мамулия (см.: Мамулия Г. Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии. Тбилиси, 1990). Подробный анализ ситуации в Азербайджанской Республике (1918—1920 гг.) дан азербайджанским историком Насибом Насибзаде (см.: Nəsibzadə N. Azərbaycan demokratik respublikası. Məqalələr və sənədlər (Азербайджанская Демократическая Республика. Статьи и документы), Баку, 1990). к тексту
10 Вторая попытка антисоветского восстания, которую также подавили большевики, была совершена бывшими военнослужащими мусаватистской армии в Гяндже в 1930 году (см.: Зейналов Р. Военное строительство в Азербайджанской Республике, 1920 — июнь 1941 г. Баку, 1990. С. 113). к тексту
11 Хан Хойский был убит 19 июля 1920 года в Тбилиси Арамом Эрканяном (см.: Сваранц А. Пантюркизм в геостратегии Турции на Кавказе. М., 2002. С. 583). к тексту
12 См.: Исрафилбей (Исрафилов). Воспоминания об азербайджанской армии // Горцы Кавказа/Les Montagnards du Caucase, 1932, № 31. С. 13—18. к тексту
13 См.: Ilkin (Musayev) Q. Bakı və bakılılar (Баку и бакинцы). Баку, 2006. С. 243. к тексту
14 Фундаментальное исследование по проблеме сталинизма в Азербайджане провел немецкий историк Йорг Баберовский (см.: Baberowski J. Der Feind ist überall. Stalinismus im Kaukasus, München, 2003). В брошюре Маммеда Амина Расулзаде по новой истории Азербайджана, вышедшей в Анкаре в 1951 году, один раздел также посвящен политике Сталина в отношении Азербайджана (см.: Resulzade M.E. Çağdaş Azerbaycan Tarihi. Ankara, 1951). к тексту
15 Swietochowski T. Op. cit.; Collins B.C. Historical Dictionary of Azerbaijan. Lanham (a.o.), 1999. P. 31; Şimşir B. Azerbaycan’da türk alfabesi tarihce. Ankara, 1991; Bayatly T. Alphabet Transitions. The Latin Script: A Chronology. Symbol of a New Azerbaijan // Azerbaijan International, 1997, No. 5.2 [http://www.azeri.org/Azeri/az_english/52_folder/52_articles/52_alphabet.html], 10 May 2005. к тексту
16 См.: Swietochowski T. Op. cit.; Collins B.C. Op. cit. P. 16—17. к тексту
17 Первые попытки русских колониальных властей "кирилизировать" азербайджанское письмо предпринимались в конце XIX столетия. В 1897 году в Казани вышел в свет учебник русского языка для азербайджанцев. Переводы русских слов на азербайджанский язык были напечатаны русскими буквами (См.: Иваницкий Т.А. Опыт первоначальнаго уcебника рускаго языка для азербайджанских татар. Казань, 1897). к тексту
18 См.: Kautsky K. Georgien. Eine sozialdemokratische Bauernrepublik. Eindrücke und Beobachtungen. Wien, 1921. к тексту
19 См.: Zürrer W. Kaukasien 1918-1921. Der Kampf der Großmächte um die Landbrücke zwischen Schwarzem und Kaspischem Meer. Düsseldorf, 1978. S. 463. к тексту
20 См.: Anchabadze G. History of Georgia. Short Sketch. Tbilisi, 2005. P. 39. к тексту
21 Hampel A. Glasnost’ und Perestrojka — eine Herausforderung für die Kirchen. Frankfurt am Main, 1989. S. 83. к тексту
22 См.: D’Encausse H.C. Risse im Roten Imperium. Das Nationalitätenproblem in der Sowjetunion. Wien a.o., 1979. S. 283—286. к тексту
23 В Грузинской ССР численность грузин выросла с 61,4% в 1939 году до 68,8% в 1979-м. Количество русского меньшинства сократилось, соответственно, с 8,7% до 7,4%. В Азербайджанской ССР число азербайджанцев увеличилось с 58,4% в 1939 году до 78,1% в 1979-м. Количество этнических русских сократилось, соответственно, с 16,5% до 7,9% (см.: Kappeller A. Die Russen. Ihr Nationalbewusstsein in Geschichte und Gegenwart. Köln, 1990. S. 189—190). к тексту
24 В 1942 году Алисохбет Сумбатзаде (1907—1992 гг.) защитил в Азербайджанском государственном университете диссертацию об антиколониальном восстании в Губе 1837 года. В качестве самостоятельной книги ее издали в Баку лишь в 1961 году (см.: Сумбатзаде А.С. Губинское восстание 1837 года. Баку, 1961. С. 5). к тексту
25 Зияя Буниятов (1921—1997 гг.) защитил докторскую диссертацию "История Азербайджана в VII—IX вв." в марте 1964 года. В 1965-м его монографию опубликовали в Москве на русском языке. В 1960—1970-х годах З. Буниятов изучал историю узбеков и азербайджанцев в Средние века и переводил древние арабские манускрипты. В 1973 году его работы критиковало руководство Коммунистической партии Узбекистана за "восславление прошлого". В 1978-м З. Буниятов издал глубокий исторический труд "История государства Атабеков в Азербайджане", удостоенный Государственной премии Азербайджанской ССР (см.: Беляев А. Зия Буниятов [http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=1680], 26 марта 2008). к тексту
26 Подобно выдающимся русским поэтам Бальмонту, Брюсову и Блоку Галактион Табидзе (1891—1959 гг.) принадлежал к "символистам". Его поэзия воплощает непрерывность поэтической традиции дореволюционной (до 1917 г.) Грузии, независимой Грузинской Республики и "советизированной" Грузии. В 1930-х годах он основал знаменитый литературный журнал "Мнатоби". Его самоубийство в 1959 году стало символической реакцией на философскую бессодержательность коммунистического режима. к тексту
27 Бахтияр Вахабзаде (1925—2009 гг.) воплощал преемственность азербайджанской поэзии с эпохой Средних веков, постоянно обращался к творчеству Физули и Насими, с одобрением отзывался о поэзии Махаммада Хади (1879—1920 гг.), принадлежавшего к числу самых горячих защитников Азербайджанской Демократической Республики (1918—1920). В 1958 году Б. Вахабзаде написал краткую статью о Хади под названием "Трагедия художника" (см.: Vahabzadə B. Sənətkarın faciəsi. В кн.: Vahabzadə B. Sənətkar və zaman. Ədəbiyyat və sənət, həyat və zaman haqqında düşüncələr (Творческий человек и время. Мысли о литературе и исскустве, жизни и времени). Баку, 1976. С. 36—41). к тексту
28 Так называемая ностальгическая литература Советского Азербайджана стала предметом исследования американского тюрколога Дэвида Б. Ниссмана (см.: Nissman D.B. The Soviet Union and Iranian Azerbaijan. The Use of Nationalism for Political Penetration. London: Boulder, 1987). к тексту
29 См.: Vahabzadə B. Seçilmiş əsərləri (Избранные произведения). В 2-х томах. Баку, 1974—1975. к тексту
30 Главный труд А. Эфендиева впервые опубликовали в Баку через два года после его смерти (см.: Ata A. Mütləqə inam (Вера в абсолютность). Баку, 1999). к тексту
31 Русскоцентрические тенденции господствовали в советской историографии и при Сталине, и при Хрущеве, и при Брежневе. В многочисленных публикациях таких историков, как Анна Панкратова, Юрий Поляков, Илья Берхин, рисовалась картина цивилизаторской роли России по отношению к другим народам Советского Союза. к тексту
Комментариев нет:
Отправить комментарий